Сарыжаздағы Черненко тұрған үй

Өйткені  Нарынқол мен Кеген, тіптен Алматы облысында мұндай   үйдің  кездеспеуі  мүмкін.  Екі кіреберісті еңселі  биік үй біркелкі  бөренемен  қиюластырып тұрғызылған.  Бөренелердің қиюласуы, бөлмелер мен   терезелердің және екі кіреберістің жасалуы да ерекше. Үйдің сыртқы ағашына  қарап  оның ертеректе салынғанын   байқау қиын емес.   Ауыл тұрғындары «Үй  біз ес білгеннен бар.   Жасымыз 70-тен асса да,   үйдің   қай жылдары салынғанын   білмейміз. Әкелеріміз бұрыннан бар деп айтатын.   Кеңес заманында салынған  болуы  мүмкін. Шамамен 100 жылдың арғы жақ, бері жағында» дейді.

   1960 жылдардың ортасында анаммен бірге Сарыжаздағы   нағашыларым Есмолдаевтардың үйіне  барғанмын. Онда мектепте оқитын кезім.  Есік алдынан ағатын судың арғы  жағында сырық бойымен бірдей  жіңішке бөренелермен  тіктеп қоршалған  дуалды  көргенмін.  Тіктеліп қоршалған   бөренелердің   ұштары  үшкір. Дуалдан сыртқа шығатын  шағын есіктен  іштегілер аққан судан     шелекпен    су алып  жатқанда  нағашымның баласы  Төлеген: «Қоршаудың ішінде  жындыхана бар. Мына есік су алуға арналған.  Ал жындыхананың   үлкен есігі  көше жақта. Қақпасында    екі  қызыл    бес жұлдызы салынған. Ішке ешкімді кіргізбейді. Бірде апам екеуміз   ішке  кіріп,  клубынан  кино көргенбіз.  Аурухана мен емдеу орындары, аурулардың жататын  үйлері де  бөлек-бөлек.  Іші жасыл желекті  саябақ.  Демалатын орындар мен  қыдыру жолдарында   орындықтар да жетерлік», – деген.

    Кейін Төлегеннің  «жындыхана» деген сөзі  шындық екеніне көзім жетті. Қоршау  ішінде жүйке ауруынан емдейтін Алматы облысына қарасты аурухана (психбольница) екенін,  атағы облыс емес,  тіпті республикаға  танымал мекеме дегенді де естідім. Емделушілердің ішінде белгілі адамдар да болыпты. Дәрігерлері де мықты болған дейді білетіндер. Уақыт өте бөренелі қоршаулардың орнын бетон плиткалар басты.

       Ұлбүбі тәтеміз де бір кездері  осы мекемеде медбике болып, еңбек жолын бастағанын айтады. «Мен медучилищені   бітіріп келгенде  зертханада істедім. Себебі бөлімде істеуден қорықтым. Кейін біраз жыл өткеннен соң, 3 пен 5-бөлімшеде медбике болғанмын. Ауруханада  500-ге тарта аурулар емделіп, әр  науқасқа  бір адамнан қарайтын. Науқастардың диагнозына байланысты бөлек-бөлек бөлімдер болды. Олар ауыр, орташа, жеңіл болып бөлінетін.   Емделушілердің ішінде Мәскеуде жұмыс жасаған Суворова деген  және Украинадан  келген бір әйелдің емделгені де  есімде. Мұндағы  тәртіп қатал болды. Өйткені  жүйке ауруымен ауыратындардың ішінде түрлі жағдайлар болып  тұратын.  Қызмет жасайтын дәрігерлердің көбі сырттан  келгендер еді. Олар көп науқасты емдеп жазды да. Ал басқа жұмыстарды Сарыжаздың жергілікті орыстары істеді. Кейін ауылдың қазақтары жеңіл-желпі жұмыстарға араласты», – деп 1970 жылдардың әңгімесін айтқан.   

Бұл ғимарат ауруханадан бұрын, 1930 жылдардың алдында әскери  комендатура  болғанын әкемнен бала кезімде  естіген едім. Ашаршылық жылдары   жағдайдың  қиындығынан  халық  шекара асып, Қытайға ауғанда әкем де екі-үш рет  отбасын алып өтіпті. Соның бірінде ұсталып,  Есекартқан заставынан Сарыжаздағы әскери комендатурасының абақтысына қамалыпты. Одан әрең  дегенде құтылғанмын  деген.

    Осындай оқиғаны Алтынбек Қонаев деген қария да айтқан. «Әкем Қонай  Байзақов Кеңес өкіметі орнағаннан кейін әскерге шақырылып, Алматыда  борышын  өтейді. Кейін Жаркент пен  Қалжат, Ойқарағай жақтағы шекарада 1930 жылдары  отряд командирі болып қызмет атқарады. Елдегі ашаршылықтың кесірінен шекара маңындағылардың көбі Қытайға бет алғандардың жолын  бөгейді.  Неше түрлі оқиғаларды көзі көрген әкем шекара асқандарды тоқтату мүмкін еместігін біліп, отрядты басқа жолға салып жүріпті. Мұны байқаған біреулер әкемнің үстінен шағым түсіріп, Қайнар ауылында ұстайды. Сарыжаздың комендатурасына қаматады.  Абақтыдағы әкемді түннің бір уағында тергеуге апарғанда тергеуші  өзінің Алматыдағы  командирі болып шығады. Ол әкемді танып, болған жағдайды сұрап, «менің тәрбиемнен шыққан әскер мұндай іске бармайды» деп босатқан екен.

  Көп жыл Сарыбастау ауылын басқарған, Кеңес Одағының Еңбек Ері Нүсіпбек Әшімбаев та басынан осындай жағдайды өткеріпті. Қария   өткенін өзінің «Ғасырға ұласқан ғұмырым» деген  кітабында «Мен аздаған сауатымның арқасында ауылкеңесте хатшы, одан кейін заставада «комотряд» деген болушы еді, соны атқардым» деп, 1932 жылдары біреулердің жаласымен «шекара бұзды» деген айыппен Сарыжаздың абақтысына қамалғанын айтады. Одан кейін сұрақсыз Алматыға жөнелткен. Айыбы –«шекара бұзды» деген 58-бап. Қарлагта жазасын үш жыл  өтеп, 1936 жылы елге оралғанын жазады.  Ол жылдары  мұндай  оқиғалар  ел ішінде  аз болмаған.

Сарыжаз ауылының үлкендері мұндағы жүйке ауруханасынан бұрын, осында  әскери комендатура болғанын растайды. 1930-38 жылдар аралығында талай жазықсыз жандар тергеліп, атылғанын, мұнда  екі-үш рота тұрғанын, олардың  казармасы, арнайы атқоралары және абақты мен тергеу үйі  болғанын айтады. Дуалдың сыртын бойлай аққан арықтың да суы мол болған. Ауылдың жоғары жағында су диірмен жұмыс істеп, ұн тартылған. Таудың етегіндегі бір сайда казармадағы әскерлер мылтық ататын  жаттығу ойындарын өткізіп,  нысан көздейтін қарауылдары болыпты. Кейін ол жер «Солдат сай» деп аталып кетті деп, әңгіме айтатындар да кездеседі.      

 Комендатура ауылда 50-жылдардың ортасына  дейін тұрыпты. Бұдан  кейін жүйке ауруларының ақауын емдейтін облыстық аурухана келіп орналасқан. Мекеме Кеңес өкіметі құлағанға дейін жұмыс істеп, кейін    Алматы жаққа көшкен. Бос қалған аурухананың ағаш үйлері мен сарайларын ауыл  тұрғындары  бұзып алған.  Тек бұзылмай қалған екіқабатты  ағаш үй  ғана.  Ол өткен ғасырдағы әскери комендатурадан қалған жалғыз тарихи мұраның бірі болып қалғанын ел жасырмайды. Қазір  үйдің  батыс жағында  жаңадан бой көтерген мешіт пен оның қатымханасы орын тепсе, қалған ауқымды жері әлі бос жатыр. Біз үйдің қай жылы салынғанын білмек оймен    тұрғындармен кездескен едік. Соның бірі Несіпхан болды.

   – Ауданымыздан шыққан белгілі жазушы-драматург Баққожа Мұқаидың «Жалғыз жаяу» деген кітабы бар. Сондағы бас кейіпкердің тағдыры Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі жылдарды суреттейді. Жаңа өкіметті мойындамай, тауда тығылып жүргенде оған тамақ апарған адамнан «Елде не жаңалық бар?» дегенде, «Сарыжаздағы комендатура үйі бітті» деп айтатыны бар. Бұл 1926-27 жылдардан кейін  болған жағдай. Соған қарап, үй сол жылдары салынған ба деп ойлаймын. Екі кіреберісті үй сегіз отбасыға арналған. Әр кіреберісте екі-екіден төрт пәтер. Әрқайсысы төрт бөлмелі. Екі бөлме  бір контамаркалы пешпен жылиды.  Яғни бір үйде  екі  контамаркалы  пеш.  Пәтерлерде  комендатураның  офицерлері тұрған екен. Кейін олар Шонжыға көшкенде  жүйке ауруын емдейтін аурухана ашылып,  үй  мықты деген дәрігерлерге берілген. Аурухана Кеңес өкіметі құлағанға дейін  жұмыс істеді. Кейін бос қалған мекеменің қоршауы алынып, ішіндегі үйлер де бұзылды. Тұрғындар  ағашқа  қарық болды. Солардан аман қалған  жалғыз  біздің үй. Айналасындағы қоршау алынғаннан кейін үйіміз жолдан ерекше  көрінеді.  Үйді көргендер көліктерінен түсіп, суретке түсіріп те жатады.  Үй   шегесіз салынған, – дейді ол.

 Ғимарат батысқа қарап салынған. Екі кіреберіс аулаға да шығатындай  етіп  жасалған. Үйдің көшеге  қараған жағында сегіз терезе мен екі кіреберісі  сырттан әдемі көрінеді. Ал үйдің аула  жағында он екі терезе бар. Одан  Лабасының көркем келбетін тамашалауға болады. Шатырдан сегіз мұржа көрініп тұр.

  –Бұл үйде мен де тұрғанмын. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, 1926 жылдары осында әскери комендатура орнапты. Үй офицерлер үшін  салынған екен.  Бір жылдары  үйге  сырттан су кіргізу үшін қабырғаның іргетасынан бір жарым метр жер қазып, құбыр тартқым келді. Сонда байқағаным,   үйдің бір метрдей іргесі таспен қаланыпты. Қаланған  тастарды  ақ балшыққа   отырғызған. Балшықтың беріктігі тастан да қатты.  Іргетастың үстіне түскен бөренелерді шегесіз бірінің үстіне бірін ойып, араларына жалбыз салып көтергенін байқадым. Шеге орнына ағаш сына пайдаланған. Үйдегі  контамаркалы пеш 1946 жылға дейін жұмыс істепті. Кейін  қайта жаңалапты. Үй жылы, – дейді  бір кездері осында  тұрған имам Нұрбақыт.

–Менің балалық шағым қиын жағдайда өтті. Шешем марқұм «1926 жылы Сарыжазда әскери комендатура орнады. 1929 жылы  ондағы екіқабатты үй салынып бітіпті. Оның ағашын  Лабасыдағы Қасанбай сайынан тасыған. Ол жылдары Сарыжаз «Красный пахарь» деп  аталып,  мұндағы 40-50 орыс отбасы тұрған.  1956 жылы комендатура көшкеннен соң, бұл  жерде  республикада жоқ тұңғыш жүйке ауруын емдейтін аурухана ашылып, жұмыс істеді» деп айтып отырушы еді, – дейді ауыл тұрғыны Бекет Әбдіәкімов қария.

   Сарыжазда орта мектепті бітірген Досан Сембаев та бұл деректерді растайды. «Ауылға тиіп тұрған Ақбейіттің оңтүстік-батыс жағында Кеңес өкіметі орнаған жылдары Алжан атаның балалары отырыпты. Ол бұрынғы «Калинин» колхозының қырманы болған жер. Оны ертеде орыстар  «Мертвая точка» деп атаған екен. Неге бұлай аталғанын ешкім білмейді. Шағын ғана ауыл болса керек. Ал Сарыжазда көбінесе орыстар тұрды. Кеңес өкіметі  орнағаннан кейін  әскери комендатура орнап, жұмыс істепті. Екі-үш ротадай атты әскері  болғаны  да  шындық.  Бір айта кетерлік нәрсе – комендатурада 1930 жылдардың басында 1984 жылы КСРО-ның Бас хатшысы болған Константин Черненко қызмет жасаған деген әңгімені Ұлы Отан соғысы мен еңбек ардагері Елбай  Бәкеев қария айтып, оған мұражай ашайық деген бастама да көтеріпті. Алайда Черненко қайтыс болғаннан кейін ол іс аяқсыз қалды», – деп отыр ол.

     Бұл сөз бізге де ой салды. Деректің рас-шындығын Черненконың өмірбаянынан іздедік. К.Черненко 1929-30  жылдары өзі туып-өскен Красноярск өлкесіндегі Новоселовскийдегі аудандық комсомол ұйымындағы үгіт-насихат бөлімінде меңгеруші болыпты.  1931-33 жылдары КСРО-ның НКВД-сында Қазақ АССР Талдықорған облысында Қытай шекарасына жақын орналасқан Жаркент ауданындағы Қорғас шекарасының заставасында   қызметін бастаған. Белсенділікпен көзге түскен ол Талдықорған облысында  қазақ батыры  Бекмұратовтың отрядын жоюға қатысқаны айтылады. Шекара қызметіне кірген кезде ВКП(б) қатарына өтіпті. Осыдан кейін 49-шекара отряды заставасының партия ұйымының хатшысы болып сайланған. Қазіргі Панфилов пен Райымбек (бұрынғы Нарынқол) аудандарындағы шекарада қызмет істепті. Демек, сарыжаздық Ұлы Отан соғысының ардагері Елбай қария айтып отырған әскери комендатурада тұрғаны анық.

Черненко Қорғас заставасына келгенде мұндағы елдің жағдайы өте ауыр,  ашаршылық пен жоқшылықтан азап көрген ауылдар тығырықтан шығар жол іздеп, шекара асқаны белгілі. Қытайды бетке алған көшті тоқтатуға жергілікті өкімет барынша күш салғанымен, үркінге ұшыраған ел шекарадан өтуін тоқтатпаған.  Екі жақта да атыс пен қырғын аз болмаған. Бұл жөнінде осыған дейін әңгіме айтылмай келсе, кейін 30-жылдардағы зобалаңдар  туралы зерттеулер мен ізденістер көп нәрсенің бетін ашқаны айдан анық.  Әсіресе белгілі журналист-жазушы Серік Әбікеннің Жаркент өңірі жайлары жазбалары Черненконың қандай болғаны жайлы көп сырды ашады. НКВД-ның адамдары өкіметке «банды»  деген Құндақбай, Омар, Бектас, Құдиярхан секілді абзал жандардың көзін жоюға қатысы барын сөз етеді. Бұдан басқа,  тарихшы Молот Солтанаевтың зерттеулерінде тың дерек кездеседі. Тарихшы, ленинградтық орыс жазушысы Кухаринның  «Кучер» деген повесін аударғанын айта келіп, ондағы Кучер осы Черненко екеніне тоқталады. Ол сол жерде жендеттің рөлін атқарған, яғни ату жазасын орындаған. Жендеттер өлім жазасына кесілгендерді жерасты жолы арқылы Өсек өзенінің  бойына апарып атқан. Өліктерді жардың топырағымен көмген дегенді айтады.

  Осыған қарап, Черненко Кеген мен  Нарынқол өңірінен шыққан   атақты қолмерген атанған Жақыпберді Солтанбекұлы мен Мергенбай Жаманкөзовпен де айқасуы мүмкін деген ой келеді. Себебі Ойқарағай, Есекартқан, Сүмбе, Нарынқол заставалары Сарыжаздағы әскери комендатураға қараған. Жақыпберді мен Мергенбай үріккен елді  Ойқарағай, Айғайтас, Есекартқан жақпен алып жүрген. Ең қиын жағдайда Мергенбай көшті Хантәңірдің Мұздауаны арқылы өткізіп, Байынқол заставасының әскерлерімен атысқаны жөніндегі әңгіме әлі айтылады.  

      Негізінде, Мергенбай Жаманкөзов Кеңес өкіметі орнаған жылдары қызылдарға қызмет жасап, «комотряд» бастығы болып та жұмыс істейді.  Тіпті Сарыжаздағы әскери комендатурадағы екіқабатты  үйде бір жыл тұрған  деген де дерек кездеседі.  Демек, «комотрядтың» бастығы болып, кейін «банды» атанған Мергенбайды және Жақыпбердіні Черненконың білмеуі мүмкін емес.  Екеуі де 1932-33 жылдары НКВД-ның жымысқы саясатының құрбаны болған. Мергенбай Қытайдың Іле қазақ облысындағы Мұңғұлкүре ауданындағы Құрманжан көпіріне  жақын жерде көшті Текес өзенінен өткізіп жатқанда әлдекімнің ту сыртынан атылған оғынан көз жұмады. Ал Жақыпберді Қытайдың Сүйдіңкүре түрмесінде 33 адаммен бірге  атылады. Екеуі де «банды» аталып, Кеңес өкіметіне қарсы оқ атқан деген айыппен айыпталғанын біз бала кезде естіп өстік. Бірақ шын мәнінде өкіметке «банды» аталған Мергенбай мен Жақыпберді елді ашаршылықтан алып шығуда көп еңбек етпегенін көнекөз қариялар айтып отыратын.

 Ауылдың белгілі қариясы Серік Бертаев та жоғарыдағы дерекке қосылып,   екіқабатты үйдің құрылысына ауылдан Ғазиз, Сәрсенбай және Шыңғысов деген кісілер қатысқанын үлкендерден естігенін айтады. «Комендатураның төрт казармасы, атқоралары болыпты. Әскерлер таудың етегінде  мылтық  атудан жаттығу жасаған. Ол жер қазір «Солдат сай» деп аталып кетті. Бала кезімізде әскерлердің қарауыл көздейтін тақтайлары тұратын. Талай рет қорғасын оқтарды алғанбыз. Казармадан шыққан әскерлер сап түзеп, ауыл сыртындағы Жолдықолат жаққа барып суға түсетін», – дейді ол.

    Әскери комендатура 1958 жылдың күзінде Шонжыға көшті. Қариялар КСРО-ның Бас хатшысы  Черненко қызмет жасаған кезді сөз етсе, есімі  КСРО-ға танымал, Талдықорған облысы Панфилов ауданы «Октябрьдің 40 жылдығы» атындағы колхоздың төрағасы, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атанған Николай Головацкий де осы Сарыжаздағы әскери комендатурада болған деген әңгіме бар дейді. Мұны бір білсе, ауылда ертеректе  тұрған  орыстар білуі мүмкін еді. Қазір олардың өздері түгіл, ұрпақтары да қалмаған. Ауылда орыс ұлтынан ешкім қалмаған. Головацкийдің ғұмырнамасына үңілген едік, оның Житомир қаласында 1912 жылы  дүниеге келгенін,  Комсомол қатарында болып, ұйым хатшысы, одан 1931 жылы партия қатарына өткенін білдік. 1932-35 жылдары Қызыл Армия қатарында Жаркентке жақын шекара заставасында әскери борышын өтеген. Шекара күзетінде бандылармен күрескен деп жазылған. Бірақ кіммен? 1936 жылы әскер қатарынан босанып, Жаркентте қалып, Кеңес өкіметінің жұмысына араласқан. Бар ғұмырын осында өткізіп, екі мәрте Еңбек Ері атанған. Головацкийдің қызыл әскер кезіндегі өмірі туралы не жаман, не жақсы сөздер кездеспейді. Бірақ шекарада үш жылдай болған. Демек, Головацкийдің Черненконы білмеуі мүмкін емес. Екеуі де Жаркенттің Қытаймен шектесетін шекаралық заставаларда әскери борыштарын өтеген. Екеуі де ашаршылық пен жоқшылықтан Қытайға көшкен елді көзімен көрген және оларды тоқтатуға әрекет еткен. Демек, Головацкий партияның  тапсырмасымен Сарыжазға келуі де әбден мүмкін.

 Міне, біз сөз еткен екіқабатты ағаш үйдің тарихы осылай. Үйде әлі де тұрғындар тұрып жатыр. Өзіндік сәулетімен көз тартып тұратын көне, тарихи үйге ары-бері өткен тұрғындар бір қарамай өтпейді. Расында, ғасырға таяу уақытты бастан өткерсе де, әлі де сыр алдырмай тұрған үйдің керегесінде қаншама тарих сақталып жатыр. Бұл ғимаратты мемлекет қорғауына алып, музей ашпаса да, керегесіне бір тақта орнату керек-ақ. Егер біраз зерттесе, бұл үй туралы осы ауылдың өзі-ақ көп нәрсені айтып беретінін көз көрді. Оны ары қарай архив құжаттарымен салыстыра отырып дәлелдеп шығуға да болады. Бастысы, соншама тарихты бүгіп жатқан үйдің бұзылып кетпеуін қадағаламай болмайды.