Саясатшыл досыма ашық хат

Аманатқа қиянат жасамайтын қазақболғандықтан, ол кісінің пікірін келген қалпында өзгертпей, орфографиясынсақтап, назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік.  

Жұртшылыққабелгілі досымның аты – Дос Көшім. Сонау жылдары институтта бірге сабақ беріп,шығармашылық жұмыстарға да бірге араласып кеткен едік. Мен саясаттанудан сабақберемін. Жаңылмасам ол, тіл және әдебиет жағынан сабақ беріп жүрді. Бірдеқолынан Саясаттану оқулығын көріп, қатты қуанып кеткенімді жасыра алмаймын.Себебі, ол кезде Саясаттану оқулығы дегеніңіз қазіргі COVIT-19 індетіне қарсықолданатын дәрінің өзі сияқты көрінетін. Досым емес пе, ол маған кітаптыңбірнешнуін берді. Байқаймын, кітап біздің елдің стилімен жазылмаған. Бірақкітап қай жағынан болмасын өте түсінікті, әрі нақты жазылған екен. Бақылаусұрақтарының өзі оқушыны бірден еліктіріп әкетеді. Жоқ жерден жеті қоянтапқандай мәз болып, кітапты көпке дейін пайдаланып жүрдім.

Ал енді менің осыдосым кейінгі кездердегі өз щығармашылығында сыпайы саясаткердің сөзін сөйлейбастадтаы. Жақындағы бір мақаласында үш тармақтағы ойларын бұрқырату арқылыелдің түсінуі қиын ой орамдарын ортаға салған сыңай көрсетіпті:

1.Оппаззициялықпікір ме, сылдыр су ма, әйтеуір менің ойымша мәселені кесіп бірақ айту жағыжетпейді; Айталық, Жас Алаш республикалық қоғамдық газетінің 7 шілде, 2020 жылғысәрсенбі №54 (1659) санында «Әділетсізқоғамда ұлтаралық саланың төрт құбласы түгел болуы ммкін емес» дегенкөлемді мааласы елміздің бүкіл аймағына түгел тарап кетті. Тақырып жақсы делік,бірақ менің досым кешірсін, ол осы тақырыптың мазмүнын аша алмаған. Әу досым,қазіргі билік, қоғамымызда әділетсіз билік жүргізіп отырған болса, бұл жердесіздің қолыңызды кім байлап отыр? Егер солай болса, ең болиаса қоғам ішіндегіөзіңіз қозғап отырған ұлт мәселесіне қатысты әдәлетсіздіктің бетін неге ашпайсыз?Сіз мәселені ашық және төтесінен қоя келе: «Әділетсізқоғамда ұлтаралық саланың төрт құбласы түгел болуы мүмкін емес» дегендіайтасыз. Бұл жерде бір ұлт пен екінші үллттың (автохтондылармен қалайда ымырағажақындасудың орнына)араздығын іздеп, өмірі шешілмеес дау-дамайдың дабырасыніздеп отырсыс-ба? Тарихта бұл мәселе көп елде шешілмесе де, кеңес дәуіріндегібіздің елімізде өзінің шешімін біршама тапқан мәселе. Анау бергідегі Ақмолажақтағы немістердің лаңын қоя тұрғанда, XIX ғасырдың соңындаңы Қытай елі менРесей патшалығының арасындағы Петербург келісімінен кейін 30 мың (қазір 60 мың)дүңген, 130 мың (қазір 237582) ұйғыр мұсылман халқы өз еркімен Қазақстан жерінекеліп орналасқада оларға қол ұшын берген қазақ халқы болатын. Ал сіздің текқана мақала тақырыбыңыздың өзі оларды бір-бірімен біріккен формалды түрдегіжақындастыруды ойлап, болашақ революцияға шақырып тұрған сияқты. Мүмкін,әділетсіздіктің шешілуіне ұлт мәселесін қаперге алмаған қоғамдағы басқамәселелер кесірін тигізіп тұрған болар? Онда оның ашығын айтқаныңыз жөн болареді.

 Сіздің мақалаңыздың тағы бір жұмсақ жері мынабір тайғанақ сөздеріңізден байқалады. Онда бұрынғы Малыбайдағы бәлендейнәтижесіз текетіресті мысалға аласыз да: «Ұлттыңасындағы кейбір топтардың не кейбр азаматтардың көтерген ұрандары мен айтқансөздері немесе істеген істері бүкіл ұлттың.  ұраны, қимыл әрекеті болыптабылмайды». Керісінше,сіздіңосы мақаладағы саясатқа баайланысты жіберіп отырған ең үлкен қателігіңіздің өзіде осында. Кешіріңіз, сіз осы ұйғыр емессіс-бе өзіңіз? Қанша жыл дос болыпжүрсек те сізддің қай ұлтқа жататыныңызды сұрамаппын. Өйткені мақалаңыздың оңжақ шекесіне әдемілеп жапсырылған үш адамның біреуін сізден айнытпадым. Қаттыұқсайды.Егер ол бейне сіз болмасаңыз, ұйғыр тақиясын киіп, бетіңіз онсыз дақара ғой, боямай-ақ, аналардың бетіне салған туларының суретін ағал-жағал етіпшаптап, жандарына ән ұрандарын айтып тұра қалсаңыз болды, көріп жүрміз ғой,ұйғыр халқы ондайда ақкөңілшек келеді, келесі бір суретке түскенде әлгілердіңжанына тұра қалсаңыз болды бүкіл ұйғыр сізді көсем сайламаса, маған келіңіз.Мына суреттен мен, нағыз ұлтшыл адамдардың барынша алға ұмтылған бейнесін көріптұрмын. Тақиялынан бастап мойындарына деін аш қасқырға ұқсап, айқайлап айтқанән ұрандарының айтқанынан қайтпайтын нғыз болашақтың бүлікшілерін байқаптұрмын. Сіз айтқандай басымызға тас лақтырып, жегендерін желкемізден шығарыптұрып ән ұран айту, ту жасап алып көшеде желбірету, жас демей, кәрі демей, қызбала, әйел демей – көшеде еркін жүру-балалықтың немесе білместіктің көрінісіемес, ол бір елдің ішінде жүріп жылан болып шағу; ол өз бауырына тартқан елдіңжүрегіне пышақ ұру; әуелде мұсылманбыз деп мүсәпіп болып келіп, әлденгесінтасадан тайсалмай оқ ату; ел ішінен ел болу деген қандай конституцияда жазылған?Бұл қайдан шыққан пәле? Туларын кім шығарды? Ән ұран мен ел таңбаларын кімшығарды? Кім тапсырма берді? Рәміздерге конкурс жарилауға рұқсат бергендер кім?Конкурс мүшелері кімдер? Конкукста жеңіп шыққан авторлар кімдер?Ұйымдастырушылыры кімдер? Қай жерде жиналады? Ұгіттеушілері кімдер? Арттарындакімдер тұр? Кімдерге арқа сүйейді? Мемлекеттік деңгейде бұлар неге талқыланып,тиісті шешім қабылданбайды? Ақыры Әділетсізқоғамда ұлтаралық саланың төрт құбласы түгел болуы мүмкін емес» дептайсалмай айтқан екенсіз, демек сіз көп нәрсе білесіз. Сондықтан сіз, саясаткержурналист ретінле алдымен әділетсіздікті терінің пұшпағындай ппшпақтапкөрсетіңіз. Сонда ғана мәселенің бебі ашілады. Әйтпесе, сіздің айтқандарыңыздыңбәрі құры бос сөз болғалы тұр. Түбінде, «Жартасқа бардым, күнде айқай салдым»деп жүре беретін боламыз… Әлқиса. 1922 жылыОдақтас республикалар құрылып жатқанда оларға «өзін-өзі билеуқұқықтары» мен «толық тең құқықтары мойындалып», «жеке ммлекет болып бөлінугедейінгі құқықтары берілетін» болып жатқанда ішкі және сыртқыәлеуметтік–экономикалық және халықаралық жағдайдың аса күрделілігінен финдерденбасқалардың бәрі КСРО ны жақтап шықты. КСРО ның құрылуы елде ұлттық-мемлекеттікқұрылыс үрдісін одан әрі дамытуға оң ықпал етті. Атап айтқанда, РКФСРқұрамындағы барлық кеңестік республикалар мен облыстар құрылды. Ұлттықаумақтық-мемлекеттік құрылымдарды құрушы халықтардың, олардың ішінддеКазАКСР-нің басшылары мен жекелеген өкілдері орталықтың алдына қайсыбірхалықтың ұлттық-мемлекеттілігі аясында бүкіл этникалық аумаққа бірлесуі (қайтабірігуі) мәселе қоя бастаған еді. Менің айтайын дегенім, дәл осы тұстағымүмкіндікті Жетісу жерінде Кеңес өкіметін орнатуға белсене араласқан, жасы25-гі коммунист, өлкедегі ірі саяси қайраткер Абдулла Ахмедович Розыбакиевтыңұйғыр халқының өкілі ретінде неге өзінің құқығын пайдаланбаған. Ал осықайраткер 1936 жылы Қазақ Автономиясы КСРО-ға Республикалық құқық арқылы кіріпжатқанда Қазақ АКСР-жабдықтау халық комиссары бола тұра этносының тағдыры туралытағы да үнсіз қалу себеі ұйғырлардың облыстық автономия алуға саны мүлдежетпейттін еді әрі қараңғы халық болатын.

 2. «Егербіз осы шындықты мойындамасақ, екі ұлт өкілдерінің арасындағы «текетірестертөбелесі» деген ресми ұстанымнан аса алмасақ, мұндай қанды қақтығыстарарамыздан шығады да отырады» деп кімді қорқытып отырсыз? Әлде сіздер ойлаптапқан әлгі «Ұлт тағдыры» дегенді билік өкілдері көзге ілмей, мүмкін оныменсінбей отырған жоқ-па? Тіпті, сол «Ұлт тағдыры» дегенді кім ойлап тапса да,ол ойындарыңыз бүкіл қазақ халыын мазақтау сияқты көрінеді. Шындығына келгенде,кім қайдан келсе, келе берсін, бірақ Қазақстанның негізгі иесі, және оныңавтохтонды негіздеушісі қазақтан басқа ешкім емес. Сондықтан бөтен ұлттыңмүддесі үшін мүсіркеу ретінде пайдаланып жүрген «Ұлт тағдырыңызды» басқа ұлттар келеке түрінлеқабылдағандықтан да, өзіңіз айтып отыаған Малыбайдан басталып, Қордайдағықақтығысқа, одан Ұйғыр ауданындағы дүрделеңге ұласып, тіпті бүкіл әлемдіжайлаған COVID-19 індетімен санаспай отырса, онда «Ұлт тғдырын» қазақтағдырымен ауыстырған дұрыс. Жалпы сіздер кімнің тағырын басыңқы айтпақсыздар?Кім қалай келді, қайтып жетті, неге келді мұндай сұрақтар қазақтан басқаұлттардың өз ісі. Ал Герольд Берлер, Асылы Оспановова сияқты бұрынғы шындықтықазіргімен байланыстырсын ұуғыр өкілдері айтса, ондайға ешкім қарсы келеқоймас. Осындайда, бір көз көрген естелікайтуға тура келіп тұр: 1989 жылы,кешкісін болу керек, саябақтағы жұмысқа бола автобустан кешігіп, Маловодныйдеген елді мекенге кіре берістегі МАЙ бекетінің жанында сол МАЙ қызметкеріменкелісіп, Есік қаласына баратын бағытта көлік күтіп тұрған едім. Бір кезде қарсыбағыттан ақ түсті, газ 24 маркалы жеңіл машина МАЙ дың тұрған бекетініңжанындадағы «Стоп» деген белгіге тоқтамастан өтпек болған машина жүргізушінітоқтатқан МАЙ қызметкері, кабина ішіне үңілген бойы мені шақырды. Келсем,әлгінің түрі бұзылып кетіпті. Маған: «Аға, машина ішінде мүйізді кемпір отыр,көріңіз!» дегесін көрсем, машинаға орамал жауып қойған сиырды отырғызыпқойыпты. Әрине түрік шофердің сиырды ұрлап келе жатқаны белгілі. МАЙ қызметкеріқулыққа басып, «Әй сен, мына сиырды кішкене машинаға қалай кіргіздің? Мынау қыпқызыл өнер ғой. Айтсаң, жіберемін» дегені сол екен, әлгі жігіт жып етіп,пластковусын алды да, сиырдың тілін қысып тұрып, байлауын шешіп шығарып, келесіесік арқылы қайта кіргізіп, сиырбы әуелдегідей отырғызып байлады да, жөнінекете барды. Өз міндетін білетін МАЙ қызметкері болса, дереу келесі постыдағы әріптесінерация арқылы хабар беріп, бәрібір оның алдын орағытты. Міне енді, өзімдіоқытқан профессордың 1943 жылдың қысы мен көктемгі бір оқиға туралы айтқанестелігі есіме түседі: Ол 9 жасында шешесі екеуі департацияға ұрынып, Алматывокзалына түсіріп тастаған Кавказ халықтарының бір тобын «Өжет» ауылына тасып,олардың жас-кәрісі бар оншақты адпмға қоржын тамды босатып берген көрінеді.Айтысында қыстай, келгендермен барды бөлісіп жеп, бөлісіп ішкен көрінеді.Көктем шыға қозы, лақтар жоғалып, тауықтар жұмыртқаламайтын болған. Көп ұзамай,келгендердің ұрлығы ашылып қалған. Сонда, бұдан түйіндейтін нәрсе, мемлекеткежәне Сталинге ренжіп келген тау халықтарының ересектер жағы балаларына өлместіңкүйін айтып, жаман қылыққа тәрбиелеген болып шығады. Балалары болса, ұрлықжасау мен басқа да жымысқы әрекеттері арқылы күн көруді әдетке айналдырғанысоншалық, жүре-келе арзан байлыққа қол жеткізудің классикалық үлгісін үйренугеәбден машықтанып, қазіргі наық жағдайының алдында Алматыдағы «Туршатник» сияқтысаудасын әр жерден ашып, оңай табыста кенелген олар, қазіргі нарық жылдарыныңбасында мұндағы барлық жергілікті ұлттың өкілдерін байлық жағынан шаң қаптырыпкетті. Ол аз десеңіз, тағы бір өзім көрген оқиғаны баяндайын: Өткен XX ғасырдың80 жылдарының соңында қазіргі Алматы облысы, Еңбекші қазақ ауданы, Балтабай менМаловодный елді мекендерінің ортасындағы Ақши ауылының үстіндегі бұрын селжүрген жерден саяжай орнын алған мен, жер суғару мақсатында БАК тан (БольшойАлматинскии Канал) су бұру үшін жазыққа беттедім. Жаздың күнгі, түс мезгіліеді. Екі жерде екі отар қой су ішіп алып, талдар түбінде үйездеп жатыр екен.Оларға жақын жердегі бір тал түбінде екі шешен от жағып отыр екен. Сенсеңіз,ақшамен жарысып, от тұтатып отырғанын байқадым. Олар мені көріп, одан бетер өрекпіп:«Сенің 3 сомың ақша емес, мен қазір отты 5 соммен тұтатамын». Анау айтады: «Мен10 соммен» деп. Жарыс жалғаса берді… Мен болсам, ақша жағу жарысын көріп,жағамды ұстадым да, канал жаққа беттедім. Бұл-біздің жерге қысылтаяңда келіп,жоғарыда айтылғандай, байлыққа мастанудың кеңестік көрінісі болатын.

Қазір, «Баяғы жартас, сол жартас» емес, әуел десеңіз мүжіліп, таусылуғажақын қалған жартас-па, деп қаласың: Былай қарасаң, тәуелсіздігіміз бар,бірлігі мен татулығы жарасымды елді көресің. Бөтен ұлтар ұшін олардыңмәдениетіне нұқсан келмеу мақсатында ұйымдастырылған Қазақстан халықтарыныңАссамблеясы жұмыс жасайды. 9 бірдей депутат сол Ассемблея арқылы сайланып,парламенттің төрінен орын алды. Олардың квотасы тағы бар. Бөтен ұлтардыңмүддесі үшін жасалған дәл осындай үлкен мәртебені ешбір елден көрмейсің. Осығанқарамаған олар, тәуелсіздік алғалы өз бөтендіктерін ашық көрсете бастады.Байқасақ, Дос Көшім санап беріп отырған бірнеше жылдан бергі ұлттықкелеңсіздіктер биылғы жыл басынан Масанчидегі және оның төңірегіндегі дүңгендеркөп тұратын ауылдарға, одан Ұйғыр ауданына барып жалғасты. Алда тағы қай ұлттыңмазағы күтіп тұрғаны белгіс сияқты болып көрінгенмен бақсақ, мазаққа өзіңізшақырып тұрсыз.

Мысалы, анді не істеу керек? дегкн өз сұрағыңызға өзіңіз былай жауапбересіз: «Осы уақытқа дейін болған жағдайлардан кейін «ұлтаралық» емес, қазақпен басқа ұлт өкілдерінің арасындағы қақтығыс» дегеніміз дұрыс шығар деп,болашақта да ұлттық ұрыс-керістің бола беруіне шақырасыз.

Мен сіздің сөз саптауыңды түсінбедім, қадірлі досым!

Сәлемнен ескі досың т.ғ.д., профессор Бақдәулет ТҰРБЕКҰЛЫ