Тарихи мекендерді сақтап қалу маңызды

Қойлық қалашығы

Қойлық – Қарлұқ мемлекетінің астанасы. Көне Қойлық қалашығы Алматы облысының Сарқанд ауданында, қазір қарлұқ тайпаларының бір кездегі әйгілі астанасының атымен аталған ауылдың жанында орналасқан. 13 ғасырда Қойлық Қарлұқ Жабғуының астанасы болды және Ұлы Жібек жолындағы қарлұқтардың маңызды саяси, экономикалық және мәдени орталығы болды.

Мұнда үлкен базарлар, шығыс моншалары (хаммам деп аталады), аймақтағы ең үлкен мешіттер, сондай-ақ ислами емес ғибадат орындары болған. Археологиялық зерттеулер барысында ғалымдардың көз алдына будда және манихей храмдары, сондай-ақ XII-XIV ғасырлардағы мұсылман мәдениетінің объектілері: собор мешіті, кесенелер кешені және ханака шықты.

Қаланы жау шапқыншылығынан тау етегіне іргелес 4 метрлік бекініс қабырғасы қорғап тұрды. Сондай-ақ, қазба жұмыстары кезінде ғалымдар бұрын жер астында көмілген қарлұқ жабғуының сарайын қайта тірілте алды. Қазір көне қала қалдықтары Қазақстанның 100 киелі нысанының тізіміне енді.

Ғалымдардың пікірінше, қала қалдықтарының жақсы сақталғандығын ескерер болсақ, кейіннен мұражайландыру туристерді тартудың және осы аймақты Қазақстан Республикасының туризм инфрақұрылымына қосудың өте перспективалы бағыты болып табылады. Ежелгі қала қалдықтары Қазақстанның 100 киелі нысанының тізіміне енген.

Боралдай қорғандары

Қазіргі Алматының бүкіл аумағы мен Алматы облысы ежелгі дәуірде бүкіл сақ әлемі үшін рухани және қасиетті орталық болған, мұнда ұлы көшпелілер өркениетінің алыс түкпірлерінен – Сібірден, Алтайдан, Қара теңіз өңірінен және басқа да көптеген елдерден асыл көшбасшылар жиналған. Ұлы дала мекені саналған. Мұны Боралдай мен Есік қорғандарынан табылған заттар растайды.

Бұл жерлерде сақтар өз көсемдерін, атақты жауынгерлерін жерлеген, осылайша Боралдай қорғандары пайда болған. Бұл процесс мыңдаған жылдарға созылды, егер ең көне қорымдар б.з.д., 8 ғасырға жатады, одан кейінгілері б.з.д. III ғасыр. Айта кету керек, Алматы – шекарасында осындай үлкен көлемдегі көне қорым сақталған әлемдегі жалғыз ірі қала.

Есік қорғаны

Есік қорғаны – Алматыдан шығысқа қарай 50 шақырым жерде, Есік қаласына жақын, Есік тау өзенінің сол жағалауында орналасқан қорым кешенінің бір бөлігі. Қорым б.з.д. 5-4 ғасырлардағы сақ мәдениетіне жатады. Есік қорғаны қорымның батысында орналасқан. Оның диаметрі – 60 метр, биіктігі – 6 метр. Қорғанның ішінде екі жерлеу камерасы бар: орталық және бүйір. Орталық бүйірі бірнеше рет талан-таражға түсті. Бүйірлік бейіт бұзылмаған болып шықты, жерлеу және жерленген түгендеу толығымен сақталған. Жерлеу камерасы өңделген шырша бөренелерінен салынған. Қорым диаметрі – 30-дан 90-ға дейін, биіктігі – 4-тен 15 метрге дейінгі 45 үлкен патша қорғандарынан тұрады. Қорымның жалпы ауданы 3 шаршы шақырымды құрайды. Есік қорғаны скиф-сақ дәуіріндегі ең ірі археологиялық ескерткіштердің бірі және 20 ғасырдағы ең ірі археологиялық жаңалықтардың бірі болып саналады.

Боралдай қорғандары мен Есік қорғандары Алматы қаласы мен Алматы облысынан Қазақстанның 100 киелі нысанының тізіміне енді. Есік қорғаны скиф-сақ дәуіріндегі ең ірі археологиялық ескерткіштердің бірі және 20 ғасырдағы ең ірі археологиялық жаңалықтардың бірі болып саналады.

Сақ қорғандары

Сақ қорғаны дүниежүзіне кеңінен танымал және 1969 жылы Алматы облысындағы Есік қаласының шетінде қазылған. Оның астында шырша бөренелерімен көмкерілген қабірде ағаш еденде толығымен алтын тақталармен жабылған киімдегі сақ жауынгерінің сүйегі жатыр (Алтын жауынгер). Оның басына күн құдайын бейнелейтін қанатты жылқылардың бейнелерімен безендірілген биік ұшты қалпақ киген. Ұзын қылыш пен қысқа қанжар оның қаруы болды.

Бүкіл әлемге «Алтын адам» атанған қорғаннан табылған жауынгер егемен Қазақстанның өзіндік символына, заман байланысының, бүгінгі қазақтардың ата-бабалары (сақтар, ғұндар, үйсіндер, қыпшақтар) қоныстанған жер бірлігінің бейнесіне айналды.

«Алтын жауынгердің» көшірмелері Қазақстанның әртүрлі қалаларындағы көптеген мұражайларда қойылған. Аты аңызға айналған жауынгер табылған қорғанның өзі 40-тан астам қорғаннан тұратын үлкен қорымның оңтүстік шетінде орналасқан. Бұл аумақ 2010 жылы құрылған «Есік» қорық-мұражайының негізгі қауіпсіздік объектісі болып табылады. Бүкіл әлемге «Алтын адам» атанған қорғаннан табылған жауынгер егемен Қазақстанның өзіндік символына айналды.

Шарын ШАТҚАЛЫ

Қазақстандағы киелі жерлер тізіміне Алматы облысынан геологиялық жасы 30 миллион жылдан асатын Шарын шатқалы да бар. Ол АҚШ-тың Үлкен каньонының кіші інісі болып саналады және онымен жиі салыстырылады. Шарын шатқалы 200 шақырымға созылып жатыр, биіктігі 100 метрден бастап кей жерлерінде 300 метрден асады. Оның мөлдір қабырғалары аттас өзеннен басталып, күн батқанда қызыл түске боялып, таңғажайып реңктермен жарқыраған саздың үлкен шөгінділерінен тұрады.

Егер шатқалдың сазды іргетасына ұзақ және мұқият қарасаңыз, бүкіл ежелгі қаланы «көруге болады». Сондай-ақ онда сансыз гроталар, үңгірлер, үлкен жарықтар бар. Каньонның қиялын әртүрлі түстер мен реңктердің таңғажайып комбинациялары толықтырады.

Хан Тәңірі

Қазақстанның қасиетті картасына Хан Тәңірі шыңы да енген. Бұл Қазақстан Республикасының Қырғызстан және Қытай шекарасындағы ең биік нүктесі. Кейбір деректер бойынша оның биіктігі – 6995 метр, басқа деректерде 7010. Хан-Тәңірі Орталық Тянь-Шанның шығыс бөлігінде Тәңір-Таг жотасында орналасқан. Хан Тәңірі шыңының солтүстік-батыс бөлігі Алматы облысында орналасқан. Саммитке жақындау Оңтүстік Инылчек (Қырғызстан) және Солтүстік Эңылчек ірі мұздықтары арқылы өтеді. Хан Тәңірі шыңы – әлемдегі солтүстік жеті мыңдық шың, төрт қырлы үш қырлы пирамида тәрізді әлемдегі ең әдемі шыңдардың бірі. Бір жағы мінсіз мәрмәр қабырғамен безендірілген.