Тәуелсіздік алған жылдардан бері Қазақстанға миллионнан астам қандас келді

Бір қызығы, Қазақстан шетелде туылған және эмиграцияланған халықтың ең көп үлесі бар 20 елдің қатарына кірді.

Қазақстанның жаңа тарихының 30 жылында елде халықтың эмиграциясы басым болды. 1990 жылдардағы жалпы халық санының 7,7%-ға төмендеуінің ең үлкен қарқыны халықтың табиғи азаюымен де, үлкен эмиграциямен де байланысты болды. Алайда, 1990 жылдардағы эмиграцияның салдары әлдеқайда айқын болды және бүкіл ел бойынша миллионнан астам адамның демографиялық құлдырауына әкелді (Роланд, 2001). Бұл үрдіс 2003 жылға дейін жалғасты, ал 2004 жылы таза көші-қон Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері алғаш рет оң сипатқа ие болды. 2004-2011 жылдар ішінде Қазақстанға жылына келген иммигранттар саны елден кеткен эмигранттар санынан асып түсті, бұл таза көші-қон жағдайына оң әсер етті. Алайда, 2012 жылдан бастап иммиграцияның азаюы мен елден эмиграцияның артуына байланысты таза эмиграция қарқынының қайта жандануы байқалды. Иммигранттар саны 2005 жылдан бері жыл сайын орта есеппен 12,2%-ға азайса, эмигранттар саны 2015 жылдан бері 9,6%-ға өсті.

Экономикалық факторлар көші-қон ағынының негізгі қозғаушы күштерінің бірі болып саналады және 2019 жылы әлемдегі халықаралық мигранттардың шамамен үштен екісі (176 миллион адам) кірісі жоғары елдерге көшті [БҰҰ DESA, 2019]. Дегенмен, Қазақстандағы соңғы көші-қон деректері көші-қон ағындарын түсіндіруде табыс деңгейінен басқа экономикалық өсу қарқынының маңыздырақ екенін көрсетеді. 2000-2004 жылдары таза көші-қон күрт төмендеді, өйткені экономикалық өсу екі таңбалы санға дейін өсті. 2004-2007 жж. қарқынды экономикалық өсу кезеңінде Қазақстан өзінің ең үлкен таза иммиграциясын бастан өткерді – 70 мыңға жуық адам. 2008 жылғы дағдарыс кезінде таза иммиграция мыңнан сәл астамға дейін төмендеді, содан кейін 2009 жылы экономика қалпына келген сайын ол қайтадан көтеріле бастады. 2008-2011 жылдардағы таза иммиграция Қазақстан халқын 30 мыңға жуық адамды қосты. 2012 жылы эмигранттар саны иммигранттар санынан асып түсті, содан бері таза эмиграция жалпы ішкі өнімнің 4-5% нақты жылдық өсіміне қарамастан жеделдеу қарқынмен өсуде. Демек, 2020-2021 жылдарға арналған экономикалық перспективаларға қатысты өте жағымсыз күтулер алдағы кезеңде Қазақстандағы халықтың таза эмиграциясының одан әрі ұлғаюы туралы айтуға негіз береді.

Этникалық қазақтардың көшіп келуі (кандастар) халықтың таза ағынын айтарлықтай төмендеткен маңызды факторлардың бірі болып табылады. 1991 жылдан бері Қазақстанға миллионға жуық этникалық қазақтар көшіп келді, бұл иммигранттар санын жылына бірнеше ондаған мыңға арттырды. Дегенмен, олардың саны да соңғы 5-6 жылда азаю үрдісі бар. 2019 жылы Қазақстанға небәрі 17,6 мың этникалық қазақ келді, бұл 2013 жылмен салыстырғанда екі есеге дерлік аз.

Ақша аударымдары жаһандық көші-қонның маңызды көрсеткіші болып табылады. 2019 жылы дүние жүзінде мигранттар жасаған ақша аударымдарының құны 689 миллиард долларға бағаланады [ХКМ, 2020], бұл жаһандық ЖІӨ-нің 0,85%-ын құрайды. 2000 жылдан бері дүниежүзілік ЖІӨ-дегі ақша аударымдарының үлесі екі есе өсті. 550 миллиард доллар ақша аударымы кірісі жоғары елдерден орташа және төмен кірісі бар елдерге түседі. Осы көрсеткішке қатысты Қазақстан орташа әлемдік деңгейден әлдеқайда аз ақша аударымдарын алады (ЖІӨ-нің 0,34%). Алайда 2015 жылдан бері Қазақстанға түскен ақша аударымдарының пайызы екі есеге жуық 0,16%-дан 0,34%-ға дейін өсті [Дүниежүзілік банк деректері, 2020 жыл]. 2015 жылы мұнай бағасының төмен болуына байланысты экономикалық өсудің баяулауы және соның салдарынан теңгенің құнсыздануы елден тыс жұмыс іздеп жүрген еңбек мигранттарының көбеюіне ықпал еткен факторлар болуы мүмкін.

Көші-қон ағыны бойынша Қазақстан басқа посткеңестік елдермен өте тығыз байланысты, олардың үлесіне барлық иммиграцияның 80% дерлік және эмиграцияның 90% астамы келеді. 2018 жылы Қазақстанға көшіп келгендердің 34,4%-ы Өзбекстаннан, одан кейін Ресейден (30,6%) және Қытайдан (10,7%) келген. Сондай-ақ Ресей Қазақстаннан эмигранттардың басым бөлігі (87,8%) қоныс аударған негізгі ел болды және бүкіл Орталық елдерге қатысты ең ықпалды ел болып қала береді.

Фото: Pixabay