Темірдей болған Темірлан

Әскери шеберлігіоны тарихта ұлы тұлға дәрежесіне көтерді. «Дүние – дөңгелек» деген ғой, Шыңғыс ханаса ірі тайпа –  наймандарды жеңіп барып(оның өзінде де Жамуғаның сатқындығы болмағанда), бүкіл жер бетінің үштен екібөлігін жаулап алды. Наймандарды жеңе алмағанда не болар еді? Ол, әрине, бірАллаға аян.

Кейіннен бірнеше ғасыр өткен соң, найманның барласруынан шыққан Темірлан Шыңғыс ханның немересі Батыл (Бату) орнатқан Алтын Орданыбірнеше рет күйрете жеңді және күйретіп тынды десек, артық айтпағандық болар еді.Зерттеуші ғалым әрі жазушы Хилда Хукхэмнің  «Темирлан –повелитель тюрков» атты құжатты тарихиповесін оқып отырып, оның әскери құрылымы Шыңғыс хан әскерінің құрылымынанаумай қалғанын және кем түспегенін, сондай-ақ негізгі әскери күші тек көшпеліхалықтан тұрғанын оқып отырып, көп нәрсеге көз жеткізесің. Орыс жазушысы С.Дёминнің«Баязит» романын толықтай оқып шықсаң да, Темірланның кім екенін анықтүсінесің. Тіпті Хилда Хукхэм былай дейді: «Военная сила, которую создала централизованное государство и  которая служила инструментом деспотизмаТимура, основывалось сначала на кочевниках- это были главным образом всадники,искусные стрелки из лука. Это была военная сила, основанная на организации итрадициях орд Чингиз хана и ни в каком отношении не уступала им. Многиесвидетели описания главных черт новой военной организации, среди нихкатолические послы подобно Карпинин Рабруку, венецианские торговцы Поло,Джувэйни, шейх и Танжера Ибн Батута и другие».

«Орды Темирлана,  тюркские по своему происхождению, хотя отнюдьне чингизского клона- составляли главную силу Тимура, а сердцевину ируководящее ядро составляли представители его собственного племени Найманов изего рода Барласов».

«После обоза шли семьи кочевников с их стадами, телегами и кибитками.

В перерывах между службой или сражениямикочевники– войны присоединялись к своим хозяйствами продолжали свою семейную жизнь, как обычно».

      Осыны оқи отырып, Темірланныңең негізгі күші көшпелі елдің сарбаздарынан тұрғанын білесің және әскериқұрылымның дәстүрі де, ұстанымы да, тәртібі де Шыңғыс хан жасағынан аумайқалғанын, сондай-ақ әскері тек түркілерден, әсіресе қыпшақтардан тұрғанынұғынасың. Тек орталығы етіп Самарқандты таңдап алды демесең, нағыз көшпеліелдің империясы.

«Когда Тимур призвал свой народ к войне, писал Клавихо собирались все,включая жен и детей, и выступали с ним, окруженные стадами».

«Никто никогда не отделяется от своих стад. Эти идут с ними вместе навойну, перемещаясь с одно места на другое. При этом женщины, которые имеютмаленьких детей, везут их в маленьких колыбелях, а когда женщины едет налощади, она кладет ребенка на переднюю луку седла. Имелись также в его (Тимура)армии много женщин, которые вмешивались в рукопошные схватки в самых жестокихбоях и боролись с мужчинами и сражались с храбрыми войнами, одолевали мощныеорды в сражениях ударами пик, собель и стрельбой стрелами».

Атқа мініп үйренген, ерлерімен тізе қосып соғысыпжаттыққан, көнбіс қазақтың қыздары мен әйелдері болмаса, қай халықтың, соныңішінде отырықшы елдердің (оседлых) әйелдері мұндай жорықтарға төзер ме еді? Еш уақытта!Темірлан қаншама жорыққа шықса да, ешбір елдің әскерінен жеңілмеген. Сарбаздармен олардың әйелдері қарсы жауға бой бермеген әрі Темірланның соғыс тәсілі меноған асқан шеберлігін, дәлдігін  қосыңыз.Бірақ осы ұлы  империяның қате басқан,соғысты кімге қарай бағыштағанын біз дұрыс талдай білуіміз қажет.

Ең бірінші, Темірлан империясы өзінің қандастарықұрған Алтын Орданы үш рет соғысып жеңіп, қиратып тынды. Русь пен Еуропаныңбіраз бөлігін ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отырған, қаншама ғасырбодан болып келген елдер азаттығын алды. Әрі олар мемлекет болуды үйреніп, бірорталыққа, бір патшаға бағынуды түсінген еді. Онсыз күндері қараң болатынынбілді. Русь пен Алтын Орданың басып алған бүкіл жерін иеленіп кетті.Ілдірім  Баязит үстемдік жүргізіптұрған  Түрік империясын (МолнияносныйБаязит) бір жорығында тас-талқанын шығарды. Соққының қатты болғаны сондай –қанды қырғыннан бүкіл әскерінен айырылып қалған ұлы түрік қағанаты 50-60 жылкөтеріле алмады.

 Кәрі құрлықіштей терең демалып бостандыққа шығып кетті. Бірақ жарты ғасыр салып барыпОсман түріктері қайтадан етек-жеңін жиып, күшейіп, айналасын басып ала бастады.Дүниенің үштен екі бөлігін билеп тұрған қайран түркілер Жер шарында бір билеушіболуы керек деп, бірін-бірі алып ұрды. Неткен саяси қателік десеңші. Тілі бөлек,діні жат, дәстүрі басқа ел есебінен өсіріп алып, қалай билік жүргізуді, әскердіқайтіп құруды, соғысты қандай әдіс-тәсілмен іске асыруды үйреніп алып, АлтынОрданың қайта  тұруына ерік бермеді. КейінненОсман империясының да іргетасын босатып, әлсіретіп құлатты. Түркі империялары  (Алтын Орда болсын, Шыңғыс хан немесе Османтүріктерінің империясы болсын) басып алған халықтарды қырмай, тек алым-салықжинап отырса, билікке шыққан діні бөлек басқа жұрттар бұларды өсірмей, жүйелітүрде қырып келді. Табанға салып, мемлекет бола алмайтындай жағдайға жеткізді.Құлдық тіршіліктің қамытын мойындарына ілді. Сол кезеңдерден кейін бүкілтүркілерден тек түріктер ғана мемлекет құра алды.

Екі империяны ұрып жыққан және Үндістанды, басқа даараб елдерін, көптеген жұрттар мен ұлыстарды жаулап алған ұлы Темірлан ендісаны өсіп, жерін кеңейте бастаған Қытайды талқандауды межеге алды. Бірақ бұлмақсатына жете алмады. Кезінде ата-бабалары қазақ жерінен келген, найманныңбарлас руынан шыққан ұлы император шүршіттерге жорыққа аттанып бара жатып,Отырардың түбіне келіп, көктемгі суықтан өкпесі қабынып мерт болды. Империянытаратпай ұстап тұратындай, Шыңғыс хан сияқты артына өсиетнама жазып қалдыраалмады. Сол замандарда алмас қылыштары жарқырап тұрған қыпшақ-қазақтың ержүреказаматтары-ай дейсің ішіңнен өкініп.

Ел-жұртты қамшының тасбауындай өріп ұйымдастырабілген білікті, соғыстың сан түрлі қырын жетік түсінген ұлы қайраткер Темірланосы империяларды құрған бір тіл, бір әдеп-ғұрыптағы ел екенін түсіне алмайкетті- ау. Алла тағалам жар болып, кейінгі ұрпақтары қазақтардың, сондай-ақтүркі елдерінің дүниеге келтірген мемлекеттерін сақтап қалсын дейміз. 

 Бейсенғазы ҰЛЫҚБЕК,

 Журналистер одағының мүшесі 

Шығыс Қазақстан облысы