«Теміртас» – еркіндікке салынған тұсаулы шынжыр

Тамыры тереңге жайылған тарихымыздың ақтаңдақ беттеріндегі шындықты әшкерелеп, ұлттың ұйытқысына айналған театр сахнасында қазір жаңа тақырыптар көтеріліп, режиссерлер тың ізденістерге жиі барып жүр. Қаңтардың 24-25 жұлдызында «Алатау» дәстүрлі өнер театрында сахналаған «Теміртас. Біржан сал» реквиемі – сөзімізге бір мысал.

«Теміртас» – Біржанның соңғы әні. Ақтық сөзі. Аттан ауып, тізгіні жат қолында кеткен елдің азалы тағдыры әннің өн бойында тұр. Байғабыл Жылқыбаевтың орындауында жеткен бұл туындыға Ахмет Жұбанов та кезінде кеңінен тоқталған. «Біржан сал» фильмінде «Бұл менің қолыма түскен арқан емес» деген сөзі бар. Шынымен-ақ, бұл қазақтың еркіндігіне, ақыл-ойы мен азаттығына салынған тұсаулы шынжыр еді. Ақыры қол-аяғы арқандалған даланың үнпаз ұлы сол кісен салған жараның кесірінен өлгені кімді болсын бейжай қалдырмаса керек. «Алатау» театрында сахналаған қойылымның қаузаған тақырыбы Біржан салдың тағдыры турасында болғанымен, автордың айтар ойы әлдеқайда тереңде жатқандай күй кешесің.

Фархат Молдағалидің режиссурасымен қойылған «Теміртас. Біржан сал» реквиемінің премьерасын тамашалаған көрермен мен сыншылар арасында талас туып, екіұдай пікірлер айтылып қалғаны рас. Бір тарап постмодерн драманың жаңашылдығы мен қойылымның динамикасына таңғалысса, тағы бір тарап аты аңызға айналған Біржан салдың кесек бейнесін сахнадан көре алмағанын алға тартты. Бүгінгі қазақ театр өнерінде постдрамалық спектакль үлгілері соңғы кезде жиі қойылып, жаңашыл туындылардың тұсауы жиі кесіліп жүр. Көбіне жаңашыл туындыларда драматургиялық мәтінге назар аудармай, динамика мен қосалқы эффекттерге, ән мен сахналық қимылға көп иек артатыны жасырын емес. Осындай қойылымдардың көрерменге де ерекше күй сыйлап, әсер қалдыратыны бар.

Біржан салдың қасіретін арқалаған «Теміртас» қойылымы да постдрамалық спектакльдің жарқын үлгісі дер едік. Фархад Молдағали қойылымды әйгілі әнші, сазгер Біржан Қожағұлұлының әндеріне негіздеп, халықтың азаттық жолындағы күресін сан қилы метафора, символика арқылы көрсетуге тырысқан. Десек те, режиссердің спектакльді қою барысында ой шашыраңқылығына ұшырағанын анық байқаймыз. Автор бір ғасырдың көрінісін бір-ақ қамтимын деген талпыныс болғаны байқалады: жат елге отар болған халық басына төнген қауіп пен қатер, сатқындық пен араздық, махаббат машаһаты, әйел тағдыры – қойылымның тұтас болмысында осы тақырыптың бәрі бар. Біржан салдың сан түрлі өлең-жыры арқылы сол ғасырдың тауқыметі мен қасіретін көрсетуге деген режиссердің талпынысы көңіл қуантқанымен, Біржанның тұлғалық болмысы мен шынайы бейнесін қойылым бойынан табу қиын-ақ. Сахналық экспериментке барамын деп тарихи тұлғаның болмысын құрбан ету сәтті шешім емес екені рас. Мәтін авторы ақын Бақыт Беделхан да спектакльге арнап өлең жазғанымен, тақырып толық ашылмағандай боп көрінді. Қойылымда Біржан жоқ, сахна төріне қолына домбыра ұстап шыққан әр кейіпкерді Біржанға балайсың. Көп оқиғаның басы бөлшектеніп, туынды толық тұтастыққа жете алмаған. Осы орайда әртістер ойыны да бір қайнауы кем болып қалғандай сезім сыйлайды. Десек те, қойылымның хореографиясы мен динамикасы қатардағы көп қойылымнан көш ілгері екені рас.

Көрермен арасында талас тудырған қойылым туралы мамандар сөйлейді. Реквием туралы театртанушылар Тәңірберген Ембергенов пен Зухра Исламбаева пікір білдірді.

Тәңірберген Ембергенов: Спектакльде Біржан сал бейнесі жоқ

Қазақ мәдениеті сонау замандардан өнер жауһарларына кенде болмаған. Ежелден ақын, жырау, сал-серілер саят құрған еліміздің рухани тарихы да тереңде жатыр. Түгел сөздің атасы Майқы биден бастап Ақан сері, Жаяу Мұса, Шал ақын, Біржан сал сынды және өзге де өрелі өнер иелерінің мол мұралары әлі күнге дейін дәріптеліп келе жатқаны ақиқат. Өскелең ұрпақ үшін халық ауыз әдебиетімен қанға сіңген саз бен сөз құдіреті әрқашанда өлмек емес. Әйгілі тұлғалардың өмірлері мен шығармашылықтарының негізінде түрлі фильмдер түсіріліп, театрларда сан алуан спектакльдер сахналанып келе жатыр. Бүгінгі таңда классикалық шығармаларға айналған сал-серілер туралы туындылар түрлі режиссерлік интерпретациямен көрермендерге жол тартуда.

Сөзіміздің төркіні Біржан сал Қожағұлұлының шығармашылығы туралы сахналанған «Алатау» дәстүрлі өнер театрындағы «Теміртас» спектаклі туралы болмақ. Біржан салдың шері мен шеменін, мұңын, қайғы-қасіретін арқалаған «Теміртас» әнінің философиялық мәні өте тереңде жатыр. Бір ғана адамның емес, күллі қоғамның дертін жеткізген сазды әуен тың туындыға арқау болғанын төменде кеңінен тарқататын боламыз. Танымал театр режиссері Ф.Молдағалидің суреткерлігімен жарық көрген аталмыш спектакль дәстүрлі драмалық жүйенің шекарасын бұзды. Қойылымға арнап өлең жазған белгілі ақын Б.Беделхан автор болып бекітілген екен. Ақынның әндеріне заман талабына сай әуез сыйлаған композитор – С.Айтқалиев, артистерге пластикалық шешімдерді қалыптастырған – А.Таменов, сахнаға сән берген қоюшы-суретші – Н.Тулешов.

Дәстүрлі өнер театрында кәсіби актерлерден бөлек дәстүрлі әншілер, күйшілер, бишілер штаттық режимде қызмет етеді. Мүмкіндігі кейбір академиялық театрлардан асып түсетін өнер ошағында режиссер Ф.Молдағали театрлық иерархияға қарсы тұрды. Дәстүрлі әншілерді актер, биші ретінде пайдалану бұрын болмаса да, кішігірім жаңалық алып келді деп айтуға болады. Сахнада қағылған қазықтай тік тұратын дәстүрлі әншілерді гримдеп, театрлық кәстөм кигізіп және қойылымға сай образ беруге тырысқан. Дегенмен де, режиссердің артистердің актерлік шеберлігімен көп жұмыс жасамағаны анық көрініп тұрды. Әншілер тұрмақ, кәсіби актерлер Д.Тілеу, А.Асарбай, А.Құдайбергендердің де шеберліктері көбінесе нанымсыз болды. Соның салдарынан көрерменнің көңілінен шыққан спектакльдің көркемдік деңгейін театр сүйер қауым орташа болды деп бағалағаны да жасырын емес.

Мәтіннен гөрі мән мен мағына алдыңғы қатарға шыққан қойылымның негізгі идеясы – әділетсіздікке қарсы күрескен ақын мен ұлт тағдыры. Сол бір кезеңдегі боданда болған елімізге төнген қауіп пен қатер, сатқындық пен араздық, махаббат машақаты да сахнада сыр шертті. Реквием жанрындағы пластика мен әуезге құралған спектакльдің көркемдік ерекшелігі түгелдей ашылды деп дөп басып айта алмаймыз. Режиссердің айтар ойы түгелдей түсінікті болғанымен, толыққанды жетті деуге келмейді. Әрине, пластикалық әрекет пен ырғақты әуендердің сәтті шешімдері тайға таңба басқандай анық көрінген сәттерге куәгер етті. Десек те, басы бүтін жұмыр дүниеде бәрі де айқын болу керек еді деген ой тағы туады.

Бұл қойылымның негізгі жүгі музыкада екенін басынан соңына дейін ойналған әуендерден, шырқалған әндерден, жалпы, композиторлық жұмыстан байқаймыз. Сазгер дәстүрлі ән мен заманауи әуенді бір-біріне қарама-қайшы екенін көрсеткісі келгендей. Уақыт өткен сайын дәстүрлі әндердің орнын ырғақты әуен баспай тең болсын дегісі келгендей. Біржан салдың «Жанбота», «Айтбай», «Адасқақ», «Көкек», «Он саусақ», «Жамбас сипар», «Ғашығым», «Ләйлім шырақ», «Теміртас» және өзге де ұмыт болып бара жатқан әндері қойылым барысында шырқалды. Режиссердің шешімімен кейбір әндері қара сөз болып оқылған тұстар да кездесті.

Жалпы спектакльден Біржан сал бейнесін табу қиын. Әрбір домбыра ұстаған адамды Біржан деп қабылдауға болады. Ұлттық аспабымызды арқалап сахнада тіз қатар домбыра ұстаған артистерге қызыл-қара киген офицерлердің қарсы тұруы, кезекпен мылтықпен атып өлтіруі – қанды тарихымыздың анық дәлелі. Олар қазақтың өнерін, ұлттың жауһарын бейнелеп тұр. Артқы сахнада биік жардың үстінде өрімдей жас қыз тұр. Ол – Ләйлім! Біржанның ән арнаған Ләйлім-шырағы! Б.Беделхан өлеңге қосқандай құстан да ауыр қайғысын алып кеткен жас ару. Қойылым барысында жас қызды үлкен ер азаматқа ұзатады. Бұл режиссердің еркінен тыс тұрмыс құратын қыз тағдырын да көрсеткісі келгенін аңғартады. Жас актриса Б.Орынбасар ұсынған бейнеде қазақ қыздарының тілсіз құрбан болғанын аңғартады. Күйеу жігітті сомдаған аға буын актері О.Бесікбасов өзінің шеберлігімен күллі көрерменді тәнті етті. Сахнадағы халықтардың да атқарған жұмыстарын да айтпай өту мүмкін емес. Хореографиялық шешімдермен табиғаттың үндесуін сипаттаған еліктердің образы тазалықтың нышаны іспеттес. Дегенмен еліктердің де, халықтардың да іс-әрекеттерінен кей тұста сенімсіздік байқалып жатты. Оның басты себебі – ұсынылған шартты жағдайды түбегейлі түсінбеуі. Залда отырған көзі қарақты көрерменнің кеудесіне сондай тұстар күдік ұялатады. Сол себептен негізгі идеялардың мәні байқалмай қалғанын жасыра алмаймыз. Дәстүрлі әншілер Д.Мұратхан мен Ш.Уатқанның орындауындағы әндер спектакльге ерекше рең берді. Біржан салдың мұң-мұқтажын сезіндірген өнер иелері қойылымның басты кейіпкерлері деп атауға болады. Өздеріне тапсырылған әрбір әнді сезіп шырқаған жандардан жүректің әні шықты. Алдағы уақытта актерлік шеберліктерін әрі қарай дамыта түссе деп тілек білдіреміз. Сонымен қатар фольклорлық ансамбльдің өнерпаздарына да айрықша ризашылығымызды білдіреміз.

Қорыта келгенде, «Теміртас» қойылымынан постдрамалық театрдың элементтерін байқаймыз. Мәтіннен бас тарту мен пластикалық шешімдер бір-бірімен үйлесім тауып отыр. Бірақ осындай заманауи шешімдерге қарамастан «Теміртас» бар болғаны қырық бес минутқа созылған композициялық жұмыс секілді болып қалды. Танымал тұлғаның шығармашылығына арналған, сонымен бірге, ұлттық құндылықтарды арқау еткен қойылым көрерменге тереңірек әсер ету үшін уақыт жағынан кеңейтілсе жөн болар еді. Біржан салдың шығармашылығын, төл өнеріміздің көрнекті мұрасын халыққа ұсынған дәстүрлі өнер театрына сеніміміз мол. «Теміртас» қойылымының көрер күні мен көрермені көп болсын!

Зухра Исламбаева: Біржан тағдырын сахналық экспериментке айналдыру қиянат

Жуырда «Алатау» дәстүрлі өнер театрында премьерасы болған «Теміртас. Біржан сал» спектаклінің атауына қарап, Біржан салдың трагедиялық тағдырын көреміз деген ойымыздың болғанын жасырмаймыз. Салдың кейінгі ұрпағына «Теміртас» атауымен жеткен әні арқылы, сал-серілердің көшбасшысы болған Біржанның сом бейнесі арқылы қазақ даласында орын алған зорлық пен қорлықтың, мұң мен зардың ауыр салмағын көруге ниеттенгенбіз. Алайда сахнада психологиялық тебіреністен гөрі Фархад Молдағалидің режиссерлік стиліне тән саундрама жанрының табиғатына сай ән, әуен, би, түрлі дыбыстарға негізделген үндер мен шулар орын алыпты. Жанрын «реквием» деп атаған режиссер қойылымда сол жанрға сай тек Біржанның ғана емес, қазақтың басында болған және болып жатқан қысымшылықты, билік пен халық арасындағы алауыздықты көрсетуге тырысқан. Яғни мұнда да дәл «Құлагер» спектакліндегі Алаш қайраткерлерін ату шешімі орын алған. Осы тұста бір шешімді өзінің бірнеше спектаклінде қайталау режиссердің қиял байлығын көрсетпейтінін атап өткіміз келеді. Ән, музыка, би басты кейіпкерге айналған спектакльдің шымылдығы ашылғанда сахна төрінде қаздай тізіліп тұрған артистердің барлығын да Біржан (немесе Біржанның рухы) деп қабылдадық. 2002 жылдары С.Мұқанов атындағы Петропавл облыстық қазақ драма театрында Оразәлі Ақжарқын-Сәрсенбек «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясын дәл осындай шешімде қойған болатын. Яғни сахнадағы актерлердің барлығы бірдей: бірде Қарабай, бірде Қозы, актрисалардың барлығы бірдей: не Баян әлде Мақпал. Демек, мұндай тұжырым заманауи сахна үшін жаңалық емес.

Өткен ғасырда сахна реформаторы К.С.Станиславскийдің кейіпкержандылық мектебін ұстанған актерлердің психологиялық тебіреніске толы ойындарын көріп, көпшілік те сол кейіпкермен бірге қайғырып, сонымен бірге күлетін. Ал қазір актерлік ойын заманауи бағыттардың көлеңкесінде қалып, образ жасау үрдісінің жойылып бара жатқаны өкінтеді. Заман ағысына қарай сұраныстың да өзгеретіні белгілі. Дәл қазіргі өзіміз куә болып жүрген постдрама, саундрама, авангард бағыттары керек-ақ, әрине. Алайда оның да көркемдік тұрғыдан белгілі бір сахналық жүйеге бағынуы шарт. Және заманауи бағыт ретінде қажет дегенмен образдың сол бағыттардың көлеңкесінде қалуы дұрыс емес. Ал аталған спектакльде нақты бір идеяның, нақты бір тұжырымның желісі сақталмай, көркемдік шешім мен сахналық әрекет шашырап кеткен. Қойылымның атауы мен ішкі атмосферасы бір-біріне үйлеспейді.

Ұлттық сахнада көп қойыла бермейтін Біржан салдың сом бейнесін, оның өмірі мен шығармашылығын тарих пен көркем өнерді сабақтастыра отырып көрсеткенде аталған спектакльдің құны артары сөзсіз еді. У.Шекспирдің пьесалары сияқты әлемдік театрларда өте көп қойылып, сахналық-көркемдік шешімдері әбден нақты жолға түскен, режиссерлік шешімдері қайталанып, жаңа жол іздеген шығармаларды постдрама, авангард, саундрама бағытында қоюға болатын шығар. Ал Біржан сынды сал-серілердің көшбасшысына дәл осы бағыттың қажеті жоқ-тын. Тіпті бас-аяғы қырық бес-елу минут қана болған спектакльдің соңғы бес-он минутында актерлер орындайтын әрекет табылмай, олардың дағдарып қалғаны жасырын емес. Жалпы «дәстүрлі театр» деген статусына сай «Алатау» театрының Біржанның, өзге де сал-серілердің шығармашылығы мен жеке өмірін сонау фольклордың түбінен зерттей қазып, сахнаға шығаруға мүмкіндігі мол. Осы жерде салдың ішкі қайшылығын, қазақ даласында орын алған әділетсіздікке қарсылығын, мұңы мен зарын жалғыз ұлы Теміртасқа, яғни ұрпағына бағыттап айтқан «Теміртас» әні арқылы трагедиялық-драмалық сарында жеткізу маңызды дер едік.

Бізде қазір жазған, көрген-оқыған дүниең түсініксіз болса сол ғылым, сол көркем туынды деген түсінік қалыптасқан. Бұл – түбірімен қате пікір. Сондай-ақ Біржан сияқты тағдырлы, тарихи кейіпкерлерді сахналық экспериментке салып тастау қиянат деген ойдамыз.

Дайындаған Ақгүлім Ерболқызы