Тіл ғұламасы Әсет Болғанбаев 95 жасқа толар еді

Әсет Болғанбаев 1928 жылы Жидебай, Қараменде, Шабанбай, Жалаңтөс, Жарылғап сынды ұлы тұлғалардың туған жері Қарағанды ​​облысындағы Ақтоғай жерінде өмірге келген. Әкесінен ерте айырылған ол ағасының отбасында тәрбиеленген, соғыс жылдарында ауыртпалықты, ауыр еңбекті бастан кешірді. Бірақ бұл қиындықтар жігерлі, батыл мінезді қалыптастырды. 1947 жылы Қарқаралыдағы педагогикалық техникумды үздік бітіріп, Алматыға аттанып, сол кездегі С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түседі. 1952 жылы оны бітірген соң Қазақ КСР Ғылым академиясы жанындағы Тіл білімі институтына (қазіргі А.Байтұрсынұлы атындағы) жұмысқа келіп, өмірінің соңына дейін 47 жылдан астам қызмет етті.

Сарыарқада №23 мектепте Болғанбаев атындағы аудитория бар. Онда ғалымның құнды құжаттары, портреттері, мақалалары жинақталған. Нұркен Ашықбаев, №23 мектеп директоры:

- Халық оның бойындағы қазақ тілінің тамаша білгірі, ұлағатты аталар дәстүрін бойына сіңіре білген тамаша шешен, ұлағатты сөздің шебері ретінде жоғары бағалады.

Алма Әділова, Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ профессоры:

– Ол — бүкіл Кеңес Одағының қауымы құрмет тұтқан ғалым. Қазақтың синонимдік сөздігінің авторы болды. 1970 жылы қазақ тілінің синонимдік атауларының сөздігін шығарды. Әсет Болғанбаевтың қай тілдік ортада болмасын, ұшқыр сөздерді, астарлы салыстыруларды, ерекше мақал-мәтелдерді немесе нақыл сөздерді естіген бойда бірден қағазға түсіріп жүретін болған, — дейді.

Ә.Болғанбаев бүкіл саналы ғұмырын арнаған тіл білімінің саласы – лексикология мен лексикография, қазақ тілінің сөздік қорын жинақтау, зерттеу, түсіндіру, жүйелеу, ол өзінің байлығымен, бейнелілігімен, мәдени байлығымен әлемдегі ең бай тілдердің біріне жатады. Халықтың осы байлықты пайдалана білуіне, төл сөзін сақтап, ұрпақтарына жеткізу Әсет Болғанбаевты өмір бойы тынымсыз еңбекке, ізденіске баулыған ой болды. Осы орасан жемісті еңбектің нәтижесі бірқатар лексикографиялық басылымдардың жарық көруі болды, ол Қазақстан Ғылым академиясы Тіл білімі институтының авторлар ұжымының мүшесі ретінде белсенді түрде атсалысты. Бұл – тұңғыш екі томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», «Абай тілінің сөздігі», он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» сияқты басылымдар.

1999 жылы бір томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» жарық көрді, оны баспаға  дайындауда А.Болғанбаев ерекше өлшеусіз үлес қосты. Өкінішке орай, ол бұл сөздікті баспа түрінде көре алмады: 1999 жылы қайтыс болды.

Сөздік тар шеңберде ғана емес, сонымен қатар қалың көпшілікке белгілі, ол әрбір білімді отбасының анықтамалығына айналған. Мамандар оны мазмұны мен маңызы жағынан Ожегованың әйгілі «Орыс тілінің сөздігімен» салыстырады. Әсет Болғанбаев қазақ тілінің лексикасындағы синонимдер сияқты таң қалдыратын құбылысты зерттеу саласында нағыз бастаушы, жаңалық ашушы болды. Міне, тілдің ойдың нәзік реңктерін білдірудегі мол мүмкіндігі барынша көрінеді.

Бұл туралы Ә.Болғанбаев синонимдер сөздігінің бірінші басылымының кіріспе сөзінде былай деп жазады: «Кемелуге жеткен кез келген тілдің қарқынды дамуының айрықша белгісі – оның синонимдік байлығы». Қазақ тілінің синонимдік қатарға өте бай тіл екенін бірден байқаймыз.

Бұл мәселені зерттеуді Ә.Болғанбаев екі бағытта жүргізді: теориялық, соның нәтижесінде синоним мәселелері бойынша кандидаттық және докторлық диссертациялар жазылды, монографиялық зерттеулер және тәжірибелік – «Қазақ тілінің сононимдер сөздігі» жарық көрді. 1962 жылы 1975, 1998 жылдары қайта басылған, сонымен қатар толықтырылған және қайта өңделген басылымы 2005 жылы жарық көрді.

Әсет Болғанбаевтың университетте, мектепте қазақ тілін үйретуде көп еңбек сіңірді. Сонау 1979, 1988, 1997 жылдары жарық көрген, классикаға айналған «Қазақ тілінің лексикологиясы», «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» оқулықтарына сүйенсек, жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің студенттері бұл оқулықтарды әлі де оқып жатыр.

Ә.Болғанбаевтың ғылыми қызығушылықтарының ауқымы, әрине, тек қазақ лексикологиясының мәселелерімен шектелген жоқ. Тіл ғылымының әртүрлі салаларындағы мол білімі оған қазақ тілінің түркі тілдері арасындағы орнына байланысты көптеген мәселелерді, салыстырмалы тіл білімінің мәселелерін қозғауға мүмкіндік берді.

Бұл туралы белгілі түркітанушы Н.А.Баскаков Мәскеуден Әсет Болғанбаевқа 60 жасқа толу мерейтойымен жолдаған құттықтау хатында былай деп жазады: «Сіздің мерейтойыңызбен және лексикология және жалпы түркология ғылым саласындағы ғылыми еңбегіңіздің нәтижесімен құттықтаймын және құттықтаймын».

Ал Чуваш АССР Министрлер Кеңесі жанындағы Тіл, әдебиет, тарих және экономика ғылыми-зерттеу институтының тіл мамандары былай деп жазады: «… өте құнды ғылыми еңбектеріңіз үшін сізге шын жүректен алғыс айтамыз, біз де оларды зерттейміз, олардан жаңа ойлар аламыз және мұнда Чуваш тіл білімінің дамуы үшін үлкен маңызы бар идеялар бар».