Тұрсын Жұртбай. Өткірдің жүзі

Жайшылықта жаттай көрінетін адамың, содан кейін бауырыңды жылытатын көкбауырыңа айналады. Тура төрт мүшел, яғни, қырық тоғыз жыл бойы, бауыр боп – бауырына кіріп кетпей, жат боп – жатырқамай, Тайыр ақынның өлерде айтқан:

Жан сүйер сөз саулықта,

Айтыла бермейді екен ғой.

Жандарыңды жай уақта,

Азырық ұққан екем ғой, –

деген сөзін қазір жиі еске түсіретін тұлға Шер-ағаң – Шерхан Мұртаза.

Иә, мен Шер-ағаңның қолтығына емін-еркін кіре алмадым, той-думан, ойын-сауықта бірге жүрмедім, мүшелтойларының шашбауын көтерушілердің де қатарында болмадым, бірақ, ол кісі мені ішінен ішіне тартуын, ал мен – діліммен бауырына тартылуымды еш сәтте доғарғамыз жоқ. Мұны, «іштей түсіністік» деп атаса керек-ті. «Мен Шерханның шапанынан шыққанмын» деген Оралханның өзін және Оралханның өзі де, екеуінің ықыласты ыстық демі бір-біріне тартылып тұрса да, сондай бір аралық сыралғы сабырлы салқындықты сақтайтын. Мен мұны, Оралханның етбауыры ретінде жақсы сезінетінмін. Оралхан демекші, Шер-ағаңның бауырына үнсіз басқан да осы Ор-ағаң болатын. Мүмкін, Оралхан ағама бауыр басып кеткенімді білетін Шер-ағаң, маған да сол «саясатты» ұстанды ма екен, кім білсін?.. Мен де сол «саясатты» ұстанып, Шер-ағаңмен түйсікпен түсініскен сәттерге ғана тоқталамын.

Ал Оралханның бауырына салып берген де осы Шер-ағаңның өзі болатын.

Әлі есімде, он жетіден енді асып, он сегіздің табалдырығын сол кездегі біз үшін аты аңызға пара-пар «Лениншіл жас» газетінің табалдырығымен жарыстыра аттадым. Қазіргі Абылай хан мен Жібек жолының қиылысында. Жүрегім лүп-лүп соғып, екінші қабатқа көтерілгенімде, қияқ мұртты жігіт (Кәдірбек Сегізбаев) «Келе ғой, қалқам, кімді іздеп жүрсің? Ә, өлең әкелдім дейсің бе? Онда әдебиет бөлімі ғой. Міне... Ораш, мына бала саған келіпті», – деп кіргізіп жіберді. Самсаған сайлы жігіттер. Соның ішінде, шашы арқасын жаба дудыраған, арқасын орындыққа шалқақтай тіреген Орағаңды – Оралханды бірден тани қойдым. Әңгімелерін сүйіне оқығам. Өлеңдерімді шалқая отырып та, іле үстелдің үстіне еңкейіп те оқыды да: «Мына бала сендерден гөрі, ақын (Қазір өлеңді қойдық қой, сондықтан асылық болмасын, шыны солай), глянцевый қағазға суретке түсіп кел. «Тұсаукесерге» береміз. Сен өзі кімсің, қайдан келген данышпансың?», – деп өршіл үнмен тіл қатты. Ес қалсын ба, суретіне түсіп, ертесінде апарып бердім. Тура бірінші тамыз күні суретіммен өлеңдерім жарқ ете қалды. Қуанышта шек жоқ деген бергі сөз ғой, масаттанып сала бердім. Алғыс айтуға барып едім, әй-шай жоқ: «Жүр. Сені көрсет деген, Бас редакторымыз, Шер-ағаң», – деп ерте жөнелді. Шерхан Мұртазаевтың өзіне ме? «Табылған теңіз», «Бұлтсыз күнгі найзағай» атты хикаяттарын оқығамын. Қабағы түйіңкі, қасы қалың, ерінді, түрі сұсты келбеті елестей қалды. Төрде көп қағаздың арасына есіктен кірген маған сүзе қарады: «Әлгі айтқан балаңыз осы», – деді Ор-ағаң. «А, отыр. Жөніңді айт», – деді. Не жөн айтам. – Рақмет! – Саған рақмет, бізге жұмыс тауып берген. Әлі мұртың алынбапты ғой, – деп қайта қағазға үңілді де, Ор-ағаңа қарап: – Ие бол!, – деді. Ор-ағаң да басын шалқайта бір сілкіп: – Ие бол – деді ғой. Ие болайын. Келіп тұр. Әуелі оқуыңа түсіп ал, – деді. Бұрын еңселі есікті ашып көрмеген, еңселі адаммен сөйлеспеген мен, түс көргендей болдым да қалдым. Шер-ағаңның сол сүзіле қараған суықтау бейнесі әлі көз алдымда. Сөйтіп, бір ауыз сөзімен Оралханға теліп берді. Әрине, ол тізгінді Ор-ағаң да босатқан жоқ, мен де тартыншақтамадым. Бауыр бастым. Ал Шер-ағаң сол аралықты сақтады да, сәлемімді алады, кейде оқыс сұрақ қояды, кейде бүйірімнен қатты нұқып жібереді, кейде алара, кейде күле қарайды. Әйтеуір, көз алдынан кетірмеді. Ал сол бір: «Ие бол!» – деген бір ауыз сөзбен менің әдеби тағдырымды шешіп беріп еді, Шер-ағаң! Сол үшін де аруағыңызға тағзым, Шер-аға!

Міне, бұл мені алғаш рет өзімсіп баурына басу және содан бастап қашан дүниеден өткенше кеудемнен кері итерген жоқ. Қайта, бір сәлемге келесі сәлем ұласып, қамшының өріміндей, оның әр өріміне кәдімгі тіршілік пен тағдырдың тарамыстары алмаса өріліп, «Ол да өтті, жалғаннан» деген суық сөзбен аяқталды. Жылдардың салмағымен қоса, Шер-ағаңның қаламы да салмақтанып, оқығанда жүрегіңді тылсым емеурінімен шымырлатып жіберетін «Тілсіз қоңырау», «Алтын қоңыз», «Ұзақ командировка», «Шекшек әні» атты шағын әңгімелері романға ұласты, «Жұлдыз» журналының бас редакторы болғанда Оралхан, Сағат, Марат, Кәрібай сияқты жауынгерлерін өзімен бірге ала кетті. Сондай тұста, тағдыр иірімі екі рет тосын жағдайда тоғыстырды. Айтуға, жаныңды шымшиды, айтпасқа тағы болмайды, 79-жылы Дегелеңдегі атом сынағының астында қалған қарындасым Төлеу ақ қанмен ауырып, ота үмітсіз аяқталған. Алакеуімде операция нәтижесін күтіп тұрғанымда, кенет өкпе тұсымнан Шер-ағаң мен Сейдахмет Бердіқұлов шыға келді. Зады, бас дәрігерде жұмыстары болған болуы керек. Мені көре сап Шер-ағаң адымдай басып келді де, қапсыра құшақтап: «Зауал! Зауал! – дейді мұны. Шара қайсы!» – деп күңірене жұбатып, күрсініп алып, теріс бұрыла берді. Демек, Төлеудің үмітсіз тағдырын және оның себебін дәрігерден біліп келе жатқан болды ғой. Қыстығып шыққан Шер-ағаң мені көргенде өзін-өзі ұстай алмай қалса керек. Қалай шыдасын. Улы уайымға тұншығып мен қалдым. Мұндай сәттегі мұндай зауалды хабарды қалай ұмытарсың. Сол сәтте, мен үшін, тіпті мен үшін ғана емес, өмір мен өлімі сынақ астында сыналған жалпы қазақтың тағдыры үшін де Шер-ағаңның да қабырғасы сөгіліп бара жатқаны анық еді. Соры қалың жетімнің тауқымет-қасіреті таусылған ба? Сөйтіп, өксіп жүргенде, арада екі жыл өткен соң, бес жасар ұлым Алмас суға кетіп қалды. Қаралы күндерден соң, Одақтың екінші қабатына көтеріле бергенімде мені ту сыртымнан көріп қалған Шер-ағаң: «Тағдыр! Тағдыр! Жазмыш – дейді мұны!» – деп жеделдете басып кеп, құшақтай көрісті. О, өткен жолы зауал, бұл жолы тағдыр жазалаған мен кеудесіне басымды қойып еңкілдеп жылап жібердім. Осы екі көріністен-ақ, сырты суық, түсі қатал көрінетін Шер-ағаңның өзі де шерлі тағдыр иесі екенін анық сезінесің. Қуанышты білмеймін, уайымды бөлісе білетін адам, иә, адам еді. Бұл оның жандүниесін булықтырған тағдырдың буырқанысы еді. Әйтпесе, лауазымды адамдар сияқты «бауырымдамай-ақ» сыпайы сыбырлай салса да, олқы соқпас еді. Бірақ, ол – Шерхан ғой, шерлі хан. Осындай тағдырлы иірім емеуріндер оның шығармасының басты құлақ күйі болатын. Бір жолы, Одақтың алдында Ғабеңді – Ғабит Мүсіреповті қолтықтап бара жатыр екен, Ғабеңе еркінде амандасып, Ғабең де алақанын жазып (қолын беріп) еді, маған алара қараған Шер-ағаң: «Уһ ты, смотри!» – деді. Ондағы таңданысы: Ғабеңнің алдында еркіндеу сөйлеуім. Ал ондай мінезді Ғабең «кешіре» бермейтін.

Желтоқсан оқиғасынан кейін, қоғамда ғана емес, адамдардың да арасы сыналатын қауырт күндер басталды ғой. Сенгенің – секемшіл, өзімсігенің – өгей тарта бастаған шағымды шақ туды. Сондай шақтарда өзінің ішкі қарсылығын сақтап қалған, «Қазақ әдебиетінің» бас редакторы ретінде дымын ішіне тартып, еріксіз басуға мәжбүр болған алмағайып жағдайды Шер-ағаң да басынан кешірді. Сексен жетінші жылы О.Сүлейменов: желтоқсан оқиғасына қатысқандарды қорғау, Алаш қайраткерлерін ақтау, бұрын рұқсат етілмеген шығармаларды жариялау туралы арнайы құқық комиссиясын құрып, Төрағалық міндетті маған жүктеді. Оған басты себеп, мені университетте жүргенде ұстазым Хайыржан Бекхожин Алаш қайраткерлерінің өмірі мен шығармашылығы туралы арнайы дайындықтан өткізгенін Олжекең білуші еді. Комиссияның алғашқы отырысы боларда Шер-ағаңа барып, жағдайды түсіндіріп, қалай «Қазақ әдебиетінің» ол туралы хабар беріп отырғаны дұрыс болар еді дегенді айттым. – Дұрыс. Шамаң жете ме? Жағдайды білесің, бүркемелеп жеткіземіз. Кімді таңдайсың? Коммунар Табеев дұрыс, – деп, табан астында тапсырма берді. Жарияланған есептер қысқа, астарлы мәтінде жарияланып отырды. Арада ай салғаннан кейін Сәтімжан Санбаев мені оңаша шақырып ап: «Мамырда өтетін Орталық комитеттің қаулысының нұсқасы дайындалыпты. «Қазақ ұлтшылдығын» оятқан жеті жазушы аталыпты. Ішінде, ең жас алашшыл ретінде сенің де атың бар», – деді. Бір қысымның түсетіні анық. Сол кезде, әдебиеттегі ұлтшылдықты оятқан шығарма ретінде марқұм Ілияс Есенберлиннің тарихи романдарын сынаған Бас тарихшының мақаласы газеттің екі санына қатар шықты. Бұл әшкерелеудің басы. Мен туралы да бір картамыс әйелдің мақаласы келіп түсіпті. Оны Шакизада Құттыаяқов көрсетті. «Сұрағың болса келіп тұр» деген сөзін малданып, Шер-ағаңа бардым. Бірден: «Білем! Білем! Шара жоқ. Екі қол байлаулы. Іш қайнайды. Ол менің пікірім емес. Сен не ақыл айтасың!» – деді. Астыртын жұмыстың өз тәжірибесі бар. Әлем, орыс, әсіресе Латын Америкасы, Балтық жағалауы мен Палестина жазушыларының өз еліндегі жазалау саясаттарын астарлы мысалмен әшкерелеген шығармалар туралы айттым. «Мысалы, бізде кім бар?» – деді. Сол кезде Несіпбек Айтұлы аударып біткен Әлішер Науаидің «Ескендір қорғанындағы» патшаның өз халқын қырғынға ұшыратқан қасап майданы туралы айтып ем: «Әкелсін!» – деді. Несіпбек кешіктірмей апарып берді. Іле, сол тарау газетте жарық көрді. Көзіқарақты оқырманның бәрі де онда желтоқсан оқиғасын емеурін етіп отырғанын білді. Орталық комитеттегі досы Камал Сейітжанов түсіне қойып, сақ болуын ескертіпті. Батылдық па бұл – батылдық, шын елін сүйген ер ғана баратын тәуекел іс. Ондай редактор жоқтың қасы еді. Міне, содан бастап Шер-ағаңның «Бұлтсыз күні найзағай» (Өзінің хикаятының аты) ойнатуы басталды.

Сол бір қысылтаяң кезеңде Шерхан Мұртазаның шығармашылық тұрғыдан ширыққан тұсы сексенінші жылдардың ортасынан, «Сталинге хат» және «Бесеудің хаты» сахналық трагедиясымен және, әрине, «Қызыл жебенің» екінші кітабы жарық көрген соң басталды. Қаламгерлік қарым-қабілетін және талант қабілетін, шыншыл қаламын ерекше бағаласам да, қырық жылдың әлетіндегі әдеби талқылауларда, қалай екенін білмеймін, бірде-бір рет Шер-ағаңның шығармаларына ашық пікір білдірмеген екенмін. Мүмкін, тақырыбымыздың әр бағытта өрістегені болар. Дегенмен де, сексенінші жылдардың соңына қарата тақырыбымыз да тоғыса қалды. Мен М.Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» хикаятындағы өмірлік және көркемдік шындықтың арасалмағына салыстырмалы талдау жасауға ниеттеніп, Рысқұл Жылқыайдаров туралы архив деректерін қарастырдым. Көзім бірден, қаттаулы істегі Рысқұлдың суретіне түсті. Бұрын ешкімге белгісіз сурет. Апыр-ау, сонда Шерхан Мұртаза архивтегі бұл суретті көрмеген бе, көрсе – жариялар еді ғой. Екінші, Қазақстандағы аштықтың жағдайы туралы Сталинге қаратылған 200 бетке тарта көлемді Есеп-анықтаманы дайындаған сол кездегі Өлкелік комитеттің екінші хатшысы Ораз Исаев. Ал Т.Рысқұлов соны өңдеп, қысқартып, қосып, өз атынан көсемнің қолына табыстаған. Осы екі деректі Шер-ағаңның өзіне оңаша айттым: «Дұрыс. Білем. Енді сынайсың ба?» – деді. Сасқалақтап: «Жоға, Шер-аға! Әдеби-сыни көзқарас тұрғысынан алғанда, сіздікі дұрыс. Өмірлік шындық біткен жерден көркем шығарма басталады. Ең бастысы, осы екеуі де көркем идеяға қызмет етуі тиіс. Сіз ашаршылықты әшкерелеп тұрсыз. Екеуі де соған қызмет етіп тұр», – дедім. «Солай ма? Мен Сайлауға айтайын ана сурет туралы. Түсірсін. Менде бар сияқты еді өзі...», – деді. Бірер жылдан кейін архив ісін қайта қолыма алғанда, Рысқұлдың суреті жоқ боп шықты. Кім алды? Іштей түйсінемін, әркімнің жазғанынан құрап диссертация қорғаған, өзі әдебиетші емес бір адам бар еді. Кәдігім сонда. Осы әңгіме өзара шығармашылық ықыласқа жетелеп, өзімнің ойларымды 50 жасқа келгенде жазылған мүшелтой мақаласында білдірдім. Әрине, жоғарыдағы архив деректері мен өмірлік және көркемдік шындық туралы ләм дегем жоқ (Ол жарияланымды соңына дербес келтіремін). Әрине, Алаш қайраткерлері мен Тұрар Рысқұлов арасындағы күрделі қарым-қатынастарды екеуара талқылауға ықыласты бола қоймадық. Тек мен, Тұрардың көрсетінділері мен жаппай тәркілеуге үндеген мақаласын ашық пайдаландым. Кейіпкер мен тарихи тұлғаның арақатынасы туралы көзқарастарымызды өзара ертерек бөлісіп, «шекарамызды анықтап» алғанның да бір септігі, осы тұста селбестік танытты. Шер-ағаңның мүшелтойына орай Оралхан: «Міне, Сіз 60 деген асуға шықтыңыз, төменге қараңызшы, Аға, мен көрінем бе екен?», – деп емеуріндете айтқанындай, содан кейін тіпті биіктеп, жазушылық ортадан алыстап, мемлекеттік қайраткерлікке қарай ойысты. Сөйтіп, біз оның көзіне күнде көріне бермейтін болдық, бұрылыстардың бұрышында, қалың қабырғалардың қалтарыстарында бас изесіп қалатын күндерге кезек бердік.

Ал Шерхан Мұртазаның тәуелсіздік дәуіріндегі сол биіктеген «найзағайлы дәурені» 1992 жыл Президентпен болған сұхбаттағы: «Жоғарғы Кеңестің сегізінші сессиясының екінші жартысы басталған 17 маусым күні Үкімет үйінің іргесінде рұқсат етілмеген митингі басталды. Оны ұйымдастырушы жас партиялар көрінеді. Олардың талаптарының кейбірі: «Қазіргі үкімет орнынан түссін, жекешелендіру тоқтатылсын, коалициялық жаңа үкімет құрылсын, оған жаңа партиялардың өкілдері енгізілсін. Партия мен комсомолдан өткен халық депутаттары орындарын босатсын, олардың орнына жаңа партияның өкілдері сайлансын, АҚШ-пен ядролық қару жөніндегі келісімшарты бекітілмесін. Ресей және басқа елдермен жасалған келісімшарт бекітілмесін», – дейді. Осыған қалай қарар едіңіз деген сауалдан екпін алды.

Бұған сол кездің аумалы-төкпелі жағдайы мысалға келтіріле отырып жауап берілді. Бірақ ол жауап қоғамды бұрынғыдан бетер ашындырмаса, саяси әптік басылмады. Қоғамның арасына «темір сына» қағылып, барған сайын қақырап, жарықшақ үдей түсті. Оған жер және мемлекеттік тіл, қазба байлықты шетелдіктерге сату мәселесі қосылып, тіпті ушығып кетті. Мұның соңы, тұрақты экономиканың қолдан жасалған арандатулар арқылы күйреумен аяқталды. Менің білуімше, алғашқы үлкен нәпақа Ақтөбенің 3 килограмм қызыл сынабының (Онсыз атом өнеркәсібінің атауы өшіп тынатын көрінеді және шет жағалап байқағаным бар, делдалдық етуші Машкевич болатын) 3 млрд долларға сатылуы мен Мыс комбинатының «кимнисидердің» меншігіне берілуі барысында «ұры қалтаға» түсті. Шер-ағаң екі оттың ортасында: оппозиция мен өкіметтің ортасында алма-кезек қақталды. Екінің бірін таңдау ол кісі үшін мүмкін емес еді. Әсіресе мемлекеттік тіл мәселесі кезінде жан дауысы шықты. Өйткені «мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп конституцияда бекітіліп қойған заңды, кері қайтарып, «ұлтаралық тілді» ойлап тапқанда Шер-ағаң мен Мұхтар Шахановтың жан дауысы шықты. Өзім куә болған бір жайтқа ғана тоқталайын. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл Жоғарғы Кеңесте бекітілді. Сол кезде, Олжас ағамыз: «Шерхандар бүгін зорлап бекіткенмен, ертең оның күшін өзі дауыс беріп қайта жояды. Әсіресе шет елмен байланыста орыс тілінсіз қазір аттап басу мүмкін емес. Сондықтан да, қашан қазақ тілі халықаралық байланыс құралына айналғанша, белгілі бір кезеңге дейін мемлекетаралық тіл ретіндегі статусы сақталуы керек», – деген пікір айтты. Қоғам іші екіге бөліне даурығып, Олжасқа қарсы қатты сөздер айтыла бастады. Ал орыстілді, кейін министр болған жауапты дипломат (Қ.Тоқаев емес): «Мен Сыртқы саясатты қазақ тілінде жүргізуім үшін басымды ауыстыруым керек. Ал ол мүмкін емес», – деп кекжең қақты. Кекжеңдесе – кекжеңдегендей жөні бар, ол жылдары шет елмен қазақ тілінде ресми хат жазысатын маманның саны – екеу не үшеу ғана еді. Сондықтан «басын ауыстыра» алмайтынсың. Оны білсек те, оған ешкімнің көнгісі келмеді. Соның біреуі өзіммін. Қатты ширығып, бұл пікірінің қате екенін өзіне айтқым кеп, Олжекеңе – Олжас Сүлейменовке барып: «Сіздің бұл пікіріңізді мен түсінбедім, қолдамаймын. Сонда: Желтоқсан оқиғасы, Алаш қайраткерлерін ақтау, «Семей-Невада» қозғалысы жай ғана желпуіш болып қалғаны ма? Сіз отаншылсыз ғой. Мұны қалай түсінеміз, қайтыңыз пікіріңізден», – дедім. Олжекең іле жұлып алғандай: «Иә, отаншылмын. Мен ол көзқарасты елуінші жылдың соңынан бері ұстанып келемін. Шет елге менен көп шыққан қазақ жоқ. Мен әр сапарымда бұрын колония болып, кейін тәуелсіздік алған мемлекеттердің тағдырына, әсіресе тіл мәселесіне қатты назар аудардым. 1948 жылы Израиль жеке мемлекет болғанда, иврит тілін білетін бір саясаткер жоқ болатын. Кнессет: «Тура он жылдан кейін мемлекет иврит тіліне көшсін. Оған дейін тілді үйренсін» деп үкім шығарды. Еврейлер он жылда емес, бір жылдан соң жаппай еврей тіліне көшті. Содан кейін, 1949 жылы Гаага келісімшарты бойынша, отардан жаңа құтылған мемлекеттердің тілі 10 жылдан кейін ұлтаралық тіл боп танылсын деді. Индиядан басқа мемлекеттер солай істеді. Ал Индияның мемлекетаралық тілі қазір де ағылшын тілінде. Біз де сол 10 жылды және оның жүзеге асатын нақты күнін белгілеуіміз керек. 10 жылдың ішінде, бүгін мектепке барған бала қазақ тілін толықтай меңгеріп шығып, іс қағазын жүргізуге толық қабілетті болады. Қазіргі 20 мен қырықтың арасындағылар ресми хаттама жүргізу деңгейіне көтеріледі. 50-ден асқандарға зейнетке шыққанша ауызекі тіл де жетеді. Көресің, бір-екі жылдың ішінде бұл заңға өзгеріс кіреді, орыс тіліне – мемлекетаралық, не ұлтаралық тіл деген статус беріледі. Содан кейін жағдай өзгереді екен деме. Тіл саясаты – саясатқа айналған соң, 15-20, тіпті 30 жылда да жүзеге аса қоюы неғайбыл. Саясаттың бұлтағына түскен іс ешқашан тез шешілмейді. Ал Гаага келісімшартына сүйеніп, 10 жыл уақыт берсе, онда шет елдің бәрі, соның ішінде Россия да мойындар еді. Ал біз ана Танькаларға: «он жылдың ішінде тіл үйрене алмайтын топассың ба?» – деп ашық айтар едік. Мен мұны, ұғын Тұрсын, тілімнің мәңгілік тұрақты болуы үшін айттым. Сенбесең, біраз шыда, көресің», – деді. Халықаралық тәжірибе, орынды пікір. Бірақ ішімнен Олжекеңнің ол пікірімен келіспедім. Шер-ағаның қызмет бөлмесіне барып, қынжыла отырып, Шер-ағаңның пікірін қостайтынымды да білдірдім. Басын көтере дауыстап: «Түсінемін. Бірақ не істейміз енді? Балтаның жүзін бүгін қайырып тастай алмасақ, күні ертең мойнымызды қиып түседі. Мен тілдің жолында жанпидамын», – деді. Бірақ осыдан кейін екі тұлға бірінің атын бірі атап, кінәласпайтын болды. Өйтпеске, екеуінің де шарасы жоқ еді. Өкінішке қарай, Олжекеңнің айтқаны келді: араға жыл салып, ол заңды қабылдаған парламент заңсыз таратылды, «мемлекетаралық және мемлекеттік қарым-қатынас тілі» деген жаңа заң қабылданды. Оның соңында, Т.Квятьковская деген орыс журналисінің ұсынысымен парламент таратылғанда Олжекең айтқан: «Парламентті – Ресейде танкілер, ал Қазақстанда Танькалар (Татьяналар) тарқатады», – деген калька ғана қалды. Қазақ тілі саясаттың салындысына ілесіп, әлі қалтақтап қалқып келеді.

Бұл Шер-ағаңның жанартау сияқты көтеріліп-басылып жүрген мазасыз да, шарасыз шағы еді. Сондай бір шағымды шақта, Абайдың туғанына 150 жыл толуына орай Семейде өткен тойда қалың жазушылармен бірге, соның ішінде Шер-ағаңмен де бір сергудің сәті түсті. «Үйірімен үш тоғыз» болған сол түн мен күнді өмірімдегі ең бір сәтті күннің есебіне қосамын. Ондай ұлан-асыр той өзім көрген өмірде болған жоқ. Тек Алматының өзінен күндіз-түні ағылып жатқан арнайы көлікпен – ұшақпен, пойызбен барған тойлаушылардың ресми түрде тіркелген саны 20 мың! Ал шет ел мен 19 облыстан келген өкілдер мен бейсауат келгендердің ұзын-ырғасы 90 мың десті, анығын Алла біледі. Дидахмет бастатқан жазушылардың негізгі тобы арнайы жасақталған составпен кетті. Менің бала-шағамды Әшімханов ерте кетті. Ал 264 жазушының ұшаққа алған билеттерін үш-төрт адам тіркеуден өткіздік. Кім жоқ дейсің! Ұшақтың іші де көңілді, қарсы алғандар да көңілді, көшедегі халықтан көз сүрінеді, орман ішіндегі «Құрылысшы» демалыс үйіне тек қаламгерлер орналасты, олар тіпті көңілді. Мұншама адамдардың қайда сиып жатқанын құдай білсін. Әй, ертең Қарауылға жол тауып барудың өзі қияметке түспесін. Ел-жұртым емес пе, барлығы құтты болсындатып кеп, бір жөн сұрайды. Есім шығып жүріп, кеше кеткен бала-шағаны әзер таптым. Кешке Ертістің бойында кемеде сауық-сайран, отшашу, осындағы үш жүз жазушы да сол сауықты тамашаламақ екен. Жүз таныс емес пе, күтуші мекемелердің адамдары да: – Көз қырыңызды сала жүріңіз. Сізге сүйенеміз, – деп қасымнан шықпай, жұмыстарын маған тапсырады. Әйтеуір, екінтідегі асқа төмендегі ресторанға бәрі түсті. Шолып шықтым: Әшімхановтан бастап, орта буынның өзі Қалихан Ысқақов пен Қадыр Мырзалиевтер қостап, Қасым Қайсеновке дейінгілердің ұзына саны түгел. Үйреншікті думан басталды. Алла, мұншама у-дуды қалай игеремін, біреуі қалып қалса тағы ұят. Көңіліме алаң кіре бастады. Сол кезде, Әдебиет институтының директорының орынбасары, ғалым Серікқазы Қорабаев дастарқанға кеп: – Тұрсеке, амалын таппасаңыз, шашыңыз бүгін түннен қалмай ағарады. Мен бір амал айтайын. Ертең Қарауылға апаратын автобустар дайын тұр. Сол автобуспен түнге қарамай, осы ас кезінде бір-бірлеп жиналып, ешкімге айтпай жолға шығып кетейік. Мен келісіп қойдым. Он-он бес адам болады, – деді. Қуанып, келісе кеттім. Күтуші мекеменің бастығын жекелеп шақырып ап, жазушылардың сыры өзіме мәлім, барынша жетерліктей азық-түлікті басыртқысымен қосып жәшіктеп салдырып, орнымнан тұра бергенімде Сәкен Жүнісов ағам жетіп келді де: – Ей, Тұрсын, мен бәрін естіп алдым. Сендер жүргелі тұрсыңдар. Мен де сендермен жүрем. Жалғыз өзім. Ешкімге айтқан жоқпын, – деді. Қалай жалтарасың? Ғимараттың артындағы автобусқа кіргенше әр теректің түбінен бір-бір ақын-жазушы қосылып отырды. Әрине, Қадыр ағам да бар ішінде. Енді ішіне кірейін десем орын жоқ! Тура бірінші орындықта алып денесі аспан мен жерді тіреп Қасым ағам, Қасым Қайсенов отыр. – Ей, мен де ілестім саған. Ауылың ғой, қалдырмассың!, – деп гүж ете қалды. Келесі орындықта Қалихан мен Сайын ағам бастатқандар жайғасыпты. Үй-іші ортаға ала ілініп, төртеуі бір орындықты иеленіпті. Қасым ағамды көрген соң ол кісінің тәбетін жақсы білгендіктен де қайта түсіп, бес коньяк, үш шампан алдырып: – Міне, енді ағаңызға өзіңіз жауап бересіз. Ие болыңыз, – деп Қалихан ағамның алдына қойдым. Сондай бір ептілікпен жамбасының астына баса қойды. Екінші жүргізушіге арналған алдыңғы терезенің алдындағы орындыққа отырдым. Әйтпесе, өзім тапқан автобусқа өзім сыймай қалатын түрім бар. Қозғалды. Қала ішіне кіріп, Ертістен өттік. Аспан айқыш-ұйқыш айқасқан түрлі-түсті жарық, даңғаза музыка. Ай сүттей жарық. Күндізгіден де шырайланып кеткен. Қаланың іргесіндегі Шағылға келгенде: – Ай жарық екен. Жер тарихымен таныса отырыңыздар. Бастарыңыз қосылғанда үнсіз қалғаным болмас. Мынау – әйгілі Шағыл. Таң біліне қаладан атпен шыққан адам осы араға келіп, ат басын шалдырып, белін босатады. Абай да әр жолы аялдап отырған. «Сұрғылт тұман дым бүркіп» деген әнді Ақылбай осы арада қобызға сүйемелдеп шығарып, әнші Әлмағамбет Абайға орындап берген...», – деп өзімше жерді таныстыра бастап ем, алдыңғы орындықтағы Қасым ағам: «Қалихан!...» – деп сыбырлады. Ол кісінің сыбырының өзі айғайға бергісіз. Қал-ағаң Қасекеңнің тостағанын алып, шөлмекті шылдырлата бастады. Лық толы адам біртіндеп қозғала бастады. Іле: – Мен мұндамын! – деген Сәкен ағамыздың дауысы естілді. Сол кезде мүлгіп отырғандардың бәрі бір кісідей басын көтеріп алды. Енді, Серікқазы орнынан тұрды. Жәшік ашылды, шылдыр, сыңғыр көбейді. Бір кезде: – Тұрсын, мен мындамын!», – деген Қадыр ақынның дауысы шықты. Өзгелері де өздерінің ояу екенін әртүрлі қимылмен білдіріп жатыр. Бір уақытта орта тұстан: – Біз де бармыз! Сенің осы таныстыруыңды естігіміз келді! – деген арыстанның созылыңқы дауысы шықты. Астапыралла! Шер-ағаң, Шерхан ғой. Өзге-өзге, Шер-ағаңның «ұры жолаушы» боларын кім білген. Іле, автобустың ең соңғы орындығында аяғын созып жатқан адам да басын көтеріп, шашы дудырап: – Әй, Тұрсын, мен де бармын! Сен кіргізбей қоя ма деп, әдейі артына тығылып жатырмын, – дегені. Әкәу, Қалтай ағам ғой, Қалтай Мұхамеджанов! Таңданысып та, күлісіп те жатырмыз. – Жазушылар одағының басқарма мүшелері түгел. Енді, сөзіңді жалғастыра бер, – деді Қадыр ағам. Сайын аға бастатқан «сабырлылар» үнсіз жымиып отырды. Қойшы, сонымен «көшпелі пленум» басталды да кетті. Бір сағаттан соң Күшікбайдың бұлағына кеп, су ішіп, бет жуып, сергіп алып, Қанайдың қарағанының орнын көріп, түнгі сағат 2-де Мұхтардың мұражай-үйіне кеп бірақ тоқтадық. Әйгілі шежіреші, сөзуар Бекен Исабаев ағамды төсегінен аяғын суырып ап оятып, баласы Шағжанға бір жәшігін арқалатып, мұражайға алып келдім. Қасым, Қалтай, Шерхан, Сәкен, Қабдеш, Қалихан, Сайын, Қадырды көргенде: – Алла, жауыз-ай, мына арыстандарға қалай ие боп жүрсің, – деді де, Шағжанға сыбырлап бірдеме айтты да, өзі оң қолының сұқ саусағын шошайтып ап: – Міне, құдайы қонақ деген осындай болады. Сіздер соның нағыз өзісіздер. Құт келген екен елімізге. Ал, мынау, «Мұңлы, қоңыр туған жерім Бөрілі» дейтін Мұхтардың туған үйі. Жүріңіздер! – деп таныстыруды бастап жіберіп, шабыттана сөйлей жөнелді. О, Алла, бәрі сөздің ділмарлары, біреу бір артық сөз айтсашы. Құлақтарын тосып, үнсіз тура 45 минут тыңдады. Сол аралықта Шағжан мен менің қарындасым Гүлжанат та жетіп кеп, дастарқанды жайып жіберіп, ортаға қойдың басын қойып, рюмкелерді тізіп, суын құйып дайындап қойды. Тек, Қас-ағаңа үлкен кесеге коньякты толтырып, шампанды екінші үлкен кесеге божылдата құйғанымда, екеуінің де көзі бақырайып кетті. Есіктен шыға салған бетте қолына ұстата қойып ем, басына бір-ақ көтеріп, «УҺ!», ә дегенде екеуінің де жүрегі орнына түсті. Мұражайдан шыққандар да дуылдаса дастарқан басына жиналды. Түгендесем, Шер-ағаң мен Бекенім жоқ. Мұражайдың ішіне кірсем, Шер-ағаң ана көрменің қасына кеп үңіліп бір сұрақ қойып, мына көрменің қасына кеп бір сұрақ қойып жүр екен. Есік алдына шыққанда анадай жерде төбедегі Мұхтардың әке-шешесі мен ағасының жаңа салынған мұнарасын көрсетіп ем, баруға ыңғай білдірді. Күңіреніп біраз тұрды, алысқа қарады. Мен шығыс жақтағы белді нұсқап: – Ақылбайдың қыстағы ана белдің астында. Ділдә мен Айгерімнің зираты да сонда, – дедім. – Екеуі бір зиратта ма? – Иә... Ділдә Жидебайдан шеттетіліп, осында жіберілген, – дедім. – Тағдыр-ай, заман-ай! Тірісінде – күндес, өлісінде – бейіттес еткен! Сенің соңыңнан дұрыс ерген екем. Қой, аналарға барайық», – деді. Сусап, сілкініп, сергіп алған ағаларым дән риза. Бекен риза болмасына қойсын ба! Сағат үш жарымда қозғалдық. Жолда Абай бұлағынан өтіп, Еңлік-Кебектің зиратына келдік. Көкжиек сыз беріп, ай нұры бозалаң тартқан. Сонда да, төбеде тұрып, Орда, Ақшоқы, Ералы жазығы, Еңлік пен Кебектің ат құйрығына сүйретілген Үңгіртас, алдағы Шіліктікезең, Мамайдың зираты сияқты тарихи орындарды қолыммен нұсқап, оқиғаларын баяндап бердім. Әркім сұрақ қойғанмен, бұл жолы Шер-ағаң үнсіз тыңдады. Көлікке отырғанда Қал-ағаңның Қасекеңнің құлағына: – Осымен бітті!, – деп сыбырлағанын естіп қалдым. Неткен жүйке! Бес шиша коньяк бітіп қапты. Әйтеуір, бір шампан қалыпты. Оған да шүкіршілік. Өзге сусыннан кемшілік болған жоқ. Жарайды, қамдаушы жігіттер! Екі жарым сағаттық жолға, тоғыз сағат жүріп Қарауылға кеп, әкімдіктің алдына тоқтадық. Әркімге бөлінген қазақ үйдің ретін білдік. Сол кезде біреу қолымнан тартады. Қарасам, Сәбит Мұқановтың ұлы – Мұрат Мұқанов. Оған орын берілмепті. О, Алла, Мұхаң мен Сәбең тірісінде егесіп өткені аздай, енді сол сыбаға ұрпағына бұйырмақ па! Таңғы сағат бес! Әкім Жәнібектің ағасы Өнер Ғаббасов болатын. Телефон шалып, дауысымды нық шығарып, жаңағы сөзді айттым. Тапсырма берді, тапсырған жігітін қасыма ертіп алдым. Сенім жоқ, кім біледі, тағы да... Әкімдіктен шыға бергенімде Шер-ағаңды көрдім. Неғып тұр, бәрі іште ғой. – Бәрін естідім. Жарайсың. Ердің кегін ел ұмытпайды, – деді. Қарауылтөбенің Қыдыр бетіне самсап тігілген 500 ақшаңқан қазақ үйі көздің жауын алады. Бастаушы жігіт әрқайсысын тізім бойынша күтушілерге тапсырып жатыр. Мен, Мұрат қашан бөлінген үйге кіргенше, қасында жүрдім. Бір қарасам, Ер-ағаң тұр, бір үйдің алдында. Қасымды көре сап ұмтылды, Қасым да: «Өй, Еркеғали!...» деп гүж ете қалды. Коньяктың мәселесі шешілді деген ойдың қылт ете қалғаны есімде. Қасекеңмен бірге бір топ жазушы қоса кетті. Шұбартаулықтар тіккен сол үйден олар қайтарда бір-ақ шықты. Шер-ағаң мен Қал-ағаң өздеріне бөлінген үйге беттеді. «Уһ», – деп демімді алып, өз ауылымдағы сыныптастарым тіккен үйге барып, бала-шағамды орналастырдым. Іле бізге қосылмай, дәлірек айтқанда, сыймай қалған жазушылар да келді.

Той – тойдың төресі осындай-ақ болар дегендей өтті. Жидебайдағы Абайдың зиратының басына бардық. Бәйге, қыз қуу, күрес. Несін айтасың, Шер-ағаңа ғана тоқталайын. Екінші күні түстен кейін тағы да ертерек қамданып, үй-ішімізбен көлікке отыра беріп ек: – Ей, жігіттер, кеттік! – деген дауыс естілді. Қарасам, әр үйден сол кешегі жолаушы жазушыларым едел-жедел басып келе жатыр. Ширақтау аттап Шер-ағаң мен Қал-ағаң да келеді. Бұл жолы суыт жүрдік. Кешкі сағат алтыда Алматыға ұшамыз. Аэропортқа келіп ек, күтушілер: – Ұшақ кешігіп, түнгі онда ұшады. Қайтадан отырыңыздар. Қарағайлыға барамыз, – дейді. Ондағы жай өзіме мәлім. Үй-ішім пойызбен қайтпақ. Мен Қарағайлыға бармай, аэропортта қалып қойдым. Енді шылым шегуге ыңғайлана беріп ем: – Мен, сен қайда барсаң да соңыңнан қалмаймын. Әдейі қалдым, – деп Қадыр ағам дауыстап, бір бұрыштан шыға келді. Енді кафеге баруға тура келді. Барсам, теріс қарап қонжиып Шер-ағаң отыр. – Ә, келдің бе? Осында соқпай кетпес деп күтіп отыр ем. Жарылқаса – сен ғана жарылқай аласың. Мында сусын сатпайды екен! – деді. О, құдайдың салғаны! Енді қайттым? Қадыр ағам қасымда, семейлік таныс іздей бастадым. Қарасам, Жәнібектің сүйікті шәкірті, туған ағасы Мұхамеджан менімен қанжығалас дос, әнші Бекболат бауырым кетіп барады. Айғай сап тоқтаттым да, бұйымтайымды айттым. – Ой, аға, маған болмайды, харам ғой ол!, – деді. Дауысымды сестендіре шығарып: – Ей, мына қасыңда шұбырып жүргеннің бәрі етегіне намаз оқымайтын шығар. Білмеймін, қайдан болса да тауып әкеп бер. Екі ағаң сусап отыр, – дедім, мені сыйламаса да ана екеуінен қалай аттап өтсін, біраздан соң серіктері қағазға орап, бұйымтайымды әкеп берді. Ол сусынды аэропорттың сыртындағы, Жәнібек, Несіпбек үшеумізге таныс қалтарыста отырып, үш сағат бойы тамсап отырды.

Мәселе, онда не айтылғанында емес, жастары әр мөлшердегі үш мүшелдің иелерінің бір-бірін өзімсінген жылы пейілінде. Ал, әлгі сусының, жай талғажау етудің сылтауы ғана. Оны айтпасаң, мына әңгіменің қиюы келмейді, жазушылардың өз арасындағы өзімсінген мінездер ашылмай қалады. Әйтпесе, ол кісілерді бір-бір көлік күтіп тұрғаны анық еді. Міне, мен Шер-ағаңмен осындай мұғжиза сапарлас болдым.

Тіршілік бұйырып, дәм жазып, Абайдың 180 жылдық тойына бардым. Халық саны 60 мыңға жуық еді. Айналам толған шәкірттерім болса да, жалғызсырап жүрдім. Теледидар тілшісі сұхбаттың соңында: – Абайдың 150 жылдық тойы мен 180 жылдық тойының арасындағы айырмашылық қандай? – деді.

Қарауыл төбенің басына, алпыс мың адамға қарадым, ат бәйгесін, сахна өнерпаздары, тіпті президиумда отырған қонақтар мен жазушыларды да есіме алдым. Төбе құйқам шымырлап кетті: – Айырмашылық бар, орны толмайтын айырмашылық бар. 150 жылдықтың кезіндегі жердің беті астына түсіп, оның орнына жерастынан жаңа өскін өніп шығыпты. Қалай дейсің бе? Мен 150 жылдықта бірге келген 263 жазушының, осы жерде мені қарсы алған сыныптастарымның біреуі де жоқ, олардың барлығы жерастында жатыр, ал мына жүрген жастар – кейінгі алшындар, – дедім.

Иә, сол мен іздеп, мұңға батырған адамның бірі – Шер-ағаң, Шерхан Мұртаза. Мен бұл арада тақырыптың талабы бойынша Шер-ағаңа ғана қатысты сезім пернесін бастым. Ал сапарлас ағаларымның әрқайсысының көңіл күйін шертсем, симфонияға айналып кетеді. Шіркін, сол бір қызықты күннің қызуын енді жер көріп жатыр. Жердің бауыры жылы – дейтініміз де сондықтан шығар. Ал, менің бауырым, әзір суый қойған жоқ.

Себебі оның отаншыл ыстық демге толы: «Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» деген жанайқайы шымбайымызға батады. Біздің жас мемлекетіміздің қақпағы ашылып қалған көрінеді. Сондықтан ұяты кеткендер талан-таражға салып жатқаны ашылып жатыр. Жай жалаң сөз емес, нақты-нақты фактілермен айтты. Естіген құлаққа, түсінген миға бәрі жетіп жатыр. Осындай күдік көбіміздің көңілімізде жүрген бұрыннан. «Қайда кетіп жатыр бұл Қазақстанның байлығы!» деген. Ал, бірақ, нақ басып, тап басып ешқайсымыз айта алған жоқпыз. Қазір соның барлығы фактілермен ашылды. «Мына жерде мынау табыс, кіріс көзі дейтін де, бәрі бар, салықтан түсетін, анадан түсетін, мынадан түсетін кіріс, иә, астық сатудан түсетін кіріс, ал, бірақ, мұнайдан түсетін, көмірден түсетін, алтыннан, күмістен түсетін, мыстан түсетін кіріс деген жоқ мынаның ішінде», – дегені шымбайымызға батып, бойымызға намыс қуаты мен жігер берді.

Мен оның осындай намысты сөздерін естігенде, өзімді Шер-ағаңның майдандағы жақтастарының қатарында сезіндім. Бірақ, біз аңсаған қоғамның беті теріс баға бастады. «Ақындар қаңғып, Жендеттер билеп жүрген ел», – деп ақын Зейнолла Тілеужан айтқандай, ел – сандала сабылып, алыпсатар мен алаяқтардың есірік тайраңы басталды. Ашық та, астыртын да наразылықтар көбейді. «Халық қалаулылары» тек ханның «қалаулыларына» айналды. Осылай екпін алған «негелер» барған сайын көбейіп, барған сайын тамыры тереңдеп, барған сайын ширығып, барған сайын қоғам шиеленісе берді де, ақыры саясаттың сахнасынан бір-ақ шықты. Бұл күйді толықтай сезіне отырып, ашынған депутат Шерхан Мұртаза, енді Президенттің қабылдауында Елбасының тікелей өзіне: «Сізге ақыл үйретейін деген ниетім жоқ. Бірақ халық айтады. Халық не дейді! «Араны ашылған хан, тойымсыз хан, не аңды алады, не аңшының өзін алады» дейді. Осыған тапсырма (түсінік мағынасында) берсеңіз», – деп «туғаны жоқ тура бидің» мінезін танытты.

Елбасы не десін, ақталды, ашу шақырды, ақыл айтты. Бірақ тура осы кезде ашылған аранның тәбеті тым асқынып кетіп еді, ол тәбетті тоқтатуға Оның өзі де дәрменсіз еді. 2021 жылдан бастап Елбасымен жікарасы ашыла бастаған досы Әбіш екеуі ақыры парламенттен де шеттетіліп тынды. Міне, содан бастап, «бірі кем дүниеден» бойын аулақтата беріп, ақыры уытты ойы мен жалғыздықтың ащы дәмін татып, туған жері Тараздағы жалғыз үйде, жалғыз өзі жазмыштың бұйрығымен бетпе-бет келіп, өмірден озды. Ол бұл жалғыздықты өзі қалап алды ма, жоқ, жалған дүниеге көңілі қалды ма, әлде соңғы он жылда ағасын әкесіндей күткен журналист інісі Асқар Ахметовтің айтуына қарағанда: «Еш нәрсеге өкпем жоқ. Өзіме-өзім өкпелімін. Қызмет деп жүріп бала тәрбиесіне көңіл бөлмеппін. Нақ кем дүние – немере сүюді маған жазбаған екен», – деген озанды жалғыздық па?.. Көңілін сұрап, сәлем бере барғандардың айтуынша, Шер-ағаң жалғыздықтың шапанын қымтана жамылып, күрсіне демалып отырады екен. Әлде, табиғи мінезі ме? Өйткені қандай салтанат пен думанды орта болса да, Шер-ағаң сәлден кейін өзінен-өзі оңашалана беретін әдеті бар еді. Бұл оның жетім балалықтан қалған нәумез көңілінің әсері ме екен? Әйтеуір, жалғыздық – Шер-ағаңның жан әлдиі болатын.

Ол жалғыздықты жолдас ете жүріп, оңаша ойын қайраған өткірдің жүзі еді. Беделі мен ожданына тот бастырмай, жасығанын жанға көрсетпей, өмірден озды. Ал арман-мұңы «Бір кем дүние» мен «Ай мен Айша», «Тілсіз қоңырау» боп соңында қалды. Шығармалары туралы ойымды көзі тірісінде білдіргендіктен де, естелікке оны араластырмадым.