Ұлы қаған

Ал батыс  ғалымдары Еділ  батырды Дунайдың  табынында жатыр  деседі.  Кім білсін? Біздің  дәуірімізге  дейінгі кезеңде  өмір сүрген, тұтас  Еуропа  тарихына өзгеріс жасаған  ұлықолбасшының  мүрдесінің  қайда қалғанын  ешкім  білмейді. «Ана  жер, мына  жер»  дегенің бәрі  болжам  ғана. Қалай десек  те, ұлы  тұлғалардың өмірі  мен  өлімі  жөнінде  қашанда аңыз еріп  жүрері  белгілі.  Мәселен қазақтың  білігілі  жазушысы  марқұм  Қалихан Ысқақ  газетке берген  бір сұхбатында: «Шыңғысханның жерленген  жері  жөнінде  сан-саққа  жүгіртетін әңгіме  көп. Әрине оған нүктеқою  мүмкін емес. Өйткені Ұлы  Қағанның мүрдесін  тауып,  «мынау Шыңғысханның    моласы»  деп  ешкім айта  алған  жоқ. Айта алмайды  да. Тек «ана жерде,  мына  жерде» деген  болжам,  суәегейлік көп. Ал  менің топшылауымша   Шыңғысхан Алтайда  бәлкім Қара  Ертістің  табынында   жерленуі  мүмкін. Қолымнан келгенше Ұлы  қаған өмірін  біраз  зерттеген адаммын.  Алтай  иісі түркілердің отаны. Біздің жылсанауымыздың 61 жылы бүкіл түркілер Отыкен өлкесіне жиналған. Яғни, ТөрАлтайға. 551 жылға дейін сол жерде жатып, Тұран империясын жариялап барыпжылжыған. Аты-шулы Аттила да содан аттанған. Көтенханның екі баласы Ашбөріханмен Ботпай да содан аттанған. Шыңғысхан да сол жерден аттанған. Алтай, бүкілтүркілердің атамекені. Мұны әрдайым есте ұстаған жөн. Тарихи құжаттар бойыншабір кезде бұл жер Отыкен атанған. Шыңғысхан  ең алдымен түркі тайпаларының басынбіріктірді. Себебі, кешегі құлап қалған Тұран империясын қайтадан қалпынакелтіремін деді. Қауіптің бәрі Қытайдан болғандықтан алдымен соны шапты.Хорезмді шабуының себебі ол жақта парсылар кеулеп ішке кіріп келе жатты. Онытоқтату керек болды. Арабтық шовинизмді тоқтату керек болды. Көрдіңіз бе, күнібұрын ол төрт жерден тосқауыл қойды. Оның арманы екі мұхиттың арасын түркілергетолтырсам деген ой-тұғын. Бірақ ол қолынан келмесе де, ұрпақтары біраз жергежетті. Өлерде оның айтқаны бар; «мен тарихта түк бітірімегенің өзінде,түркілердің қауіпсіздігін үш жүз жылға қамтамасыз етіп кеттім» дейді. Әулиелігісол, тура үш жүз жыл өткенде, Қытай мен Ресейдің қыспағында қалдық. Тұранимпериясын қайтадан қалпына келтірем деп шыққан Шыңғысхан әуелі ағайыншылықүгітке көнбегеннен кейін, қылыш суырып, біраз ру-тайпалармен қырқысуға барды.Мұндағы мақсат бір шаңырақтың астында болу еді. Наймандар Шыңғысханды жиырмажыл ұстап қалды. Бұл наймандардың үлкен қателігі. Нағыз от боп жанып тұрғанкезінде Шыңғысхан сол империяны тұрғызып үлгерер ме еді… Егер де Шыңғысханнаймандардың кесірінен жиырма жыл Алтайда бөгеліп қалмағанда бүгінгі тарихқалай болар еді… Бәлкім, тарих доңғалағы басқаша дөңгелер ме еді? Жалпы  мен Қағанның денесі  моңғол  жерінде емес, ата-бабасы өсіп-өркендегенАлтайда жатыр  деп есептеймін»  деген үлкен жазушы.  Бәлкім Қалихан  ағаның айтқанында  бір  шындық жатуыда  мүмкін.  Кім қалай  айтсада,  не деседе, Әлем  тарихында  Шыңғысханның орны  бөлек. Арада  800 жылдан астам  уақыт  өтсе де  Шыңғыс  Қағаннан артық туған  тұлға  дүниеге келген  жоқ. «Әлем тарихын  өзгертуші  құдірет иесі», «700   елді  жаулап алушы» һәм «Жапон  теңізінен   Каспийге дейінгі алып  аймақта ірі  империя құрған баһадұр» деп өзге жұрт  тамсана айтқан әңгіме  қалды артында. Оған атақ-даңқ,  жаулапалған  жер  жағынан жаһанға  аты  мәлім Александр  Македонский де, Мысыр  перғауындары да, Парсының  аты  шулы жаһангер патшалары да, Батыстың белгілі қолбасшылары  да   тең келе алмайды. Азия  арыстандары  хұн Мөде мен Еділ  батыр (Аттила),түркі  Күлтегін  мен Ақсақ  Темір де   одан төмен  тұр. Уақыт  өткен сайын Шыңғыс қағанның қанішер  басқыншылығынан  гөрі, оның көрегендігі, ерлігі, данышпан  қолбасшылығы,даналығы  жөнінде әлем  әдебиетінде көбірек айтылып,  жазылуда. Деректі  һәм көркем фильмдер түсірілуде. Шыңғысхан мәңгілік  тақырып,  зерттеушілер үшін  мәңгілік  азық. 2003 жылы  жүргізілген  зерттеуде 16 миллион еркектің ағзасынан мыңжыл бұрын өмір сүрген еркекке тиесілі болған Y-хромосома табылған екен. Осыныалға тартқан зерттеушілердің көпшілігі ол ДНК Шыңғыс ханға тиесілі болуы әбденмүмкін деп есептейді. Қай  билеуші артынаосындай  ұрпақ қалдырды?.. 

Жарайды  бұл – басқа әңгіме. Ал  сол ұлы  қағанның өлімі  де, мүрдесінің  қайда  жатқаны да белгісіз… Осы белгісіздік оған деген қызығушылықты  одан ары артыруда. Әсіресе  өткен  ғасырдың тоқсаныншы  жылдарынан  бері  Моңғол  жеріне  ат арытып  барып,  Ұлы  Қағанныңжатқан  жерін іздестірген жапон,  американ, неміс, француз,  қытай, ресей,  ағылшын  экспедициялары әзірге  түк таппады. Дегенмен  белгілі  бір нәтижеге  қол  жеткіздік дегендер  де  бар. Мәселен, осыдан  біраз  жыл бұрын моңғол  және америка  ғалымдарының  бірлесе  жүргізген  зерттеуінен тұщымды бір  деңе  шыққан сияқты.

Олар Моңғолияның  солтүстік батыс  өңірінен  13-14 ғасырларда  жерленген патшаларалқабын   тапқан.  «Бәлкім ұлы қаған  сонда  жатқан болар» дейді  олар. Бұған  дейін туған  дауларға    назар аударсақ,  Шыңғысханның мүрдесі  бірде ана  жерде,  бірде мына  өлкеде жерленген дегенәңгіме көп. Бірі – Бұрхан  Қалдұн  тауында, екіншісі  – қытай мен  моңғол  шекарасындағы Алтай тауының  етегінде,  үшіншісі  – бүгінгі қазақ  жеріндегі Шыңғыстаудың  маңы,  Тарбағатайдың бір  жотасы дегенді    алға тартады… Жорамал  көп,  бірақ  бұлтартпас айғақ  жоқ.Әсіресе  қытайлар «Шыңғыс  қаған таңғұттардың  Си  Ся   мемлекетін  шабуға  барған сапарында   дүниеден  өтті» деседі.

Рас, таңғұт  мемлекеті   мекен еткен  жер  бүгінгі Қытайдың  солтүстік  аймағында  орналасқан. Содан болар, қытайлар  «Ұлы  қағанның   сүйегі  біздің  жерде жатыр»  дегенді жиі  айтады. Тіпті үлкен   мұражай ашып,   Шыңғысханның денесі  жатады  деп табыт та  жасап қойған…Енді  әлемдік  тарихта орны  ерекше тұлғаны  кім де болса  өз  жағына тартқысы  келері  хақ… Орыстар «хан Тува  жерінде» дейді… Өйткені  ұлы  қолбасшының тарихи отаны сол  өңір – қазіргі  тувалықтардың ата-тегі ұранхайлар өмір сүрген    Саян-Алтай тауының етегі. Тувалықтардың  ескі аңызына  назар аударсақ, ұлы  хан өлген  соң  оның сүйегі  таудың бір   сайына  бүкіл байлығымен көмілген  екен.Ұранхайлардан  құралған  мыңдаған салт атты  жауынгерлер   талай жыл   сол  маңды күзетіпті… Десек  те, ұлы  Қағанның бір  даналығы,  бәлкім көрегенділігі  болар, өзі  өлген  соң сүйегін ашып  қорлауға жол  бермеу  үшін, ешкім  білмейтін   ай далаға жерлетуі. Көмілген соң, мыңдаған  жылқыны  жүргізіп, қабірді жермен бірдей  етіп тегістеп  жіберуі, оны  көмуге барған  адамдардың бірін  қалдырмай қырып тастау адам жаны түршігерлік  оқиға  секілді көрігенмен, бір жағынан дұрыс па деп те  ойлайсын. Өйткені    екі-үш  мың  жыл  бұрын қайтыс  болған  перғауындардың  табытын ашып, мәйіттерін  зерттеп,сүйектерін    бірде  анда, бірде  мында   тасып қорлап  жүрген жүрген  ғалымдар бүгінде  көп. Көреген    Қаған соны  сезіп, сүйегін    қорлатпауды ойласа  керек-ті.                                                                                                      Сонымен   зерттеушілер не  дейді? Хэнтэй  таулы жотасынан  ғалымдар,  археологтар   үлкен қорған  тапқан. Онда  аса белгілі   адам  жерленгені  туралы  айғақ көп. Қорғанның  шет-жағасы қазылып,   одан  13-14 ғасырға  жататын көптеген  жәдігер алынған. Осыған  қарап-ақ, ғалымдар   жерленген  адам жәй ғана  бай  емес, өз  заманының  аса ірі   тұлғасы  болғанын айтады.  Қорғанда кім  жатқаны белгісіз. Ғалымдар  бұл төбені  табу  үшін ұзақ еңбектенді, техниканың  соңғы  жетістіктерін пайдаланды. Жер  қабатына тереңдеп  ене алатын  аппарат пайдаланды. Соның  арқасында таулы  алқаптан белгісіз  қорған тапты… Бұл  сол  өңірдегі 4  мың  шаршы мильді   жалықпай  зерттеуден кейінгі  нәтиже… «Бұл жерде әлем тарихын  өзгерткен, қолбасшылардың  қолбасшысы, патшалардың  патшасы  Шыңғысхан жатқанына  сенемін»  дейді экспедиция басшысы.

Жергілікті  жұрт та Шыңғысхан осы Хэнтэй  жотасында жатыр  деседі. «Оның тыныштығын  бұзуға болмайды. Егер де оның жатқан  жерін  қазып, сүйегін  қорлайтын  болса, ақыр заман  орнайды. Үшінші  Дүниежүзілік  соғыс басталады»  деседі  олар. «Жұртты қызықтыратын  Шыңғысханның  қуарап қалған  сүйегі  де емес,  оның  өзімен бірге  көмілген   байлығы» дейді жергілікті  профессорҰламбаяр Эрденебат. Бәлкім  солай  да болар. «Жәдігерлердің 13-14 ғасырға  жататыны  анықталды. Бірақ толықтай  сараптамадан өткізіліп  болған жоқ. Жалпы,  бұл  жәдігерлер талай дүиенің  бастамасы болмақ. Егер де  Шыңғысханның   мүрдесі табылып  жатса,  ол ХХІ ғасырдағы  ұлы  жаңалық болмақ»  дейді Лин. Бірақ  содан бері  арада  біраз  жыл өтті. Бірақ  зерттеу  жүргізген ғалымдар   одан  кейін «жағдай былай  болды»  деп мәлімдеме жасаған  емес… Демек  Ұлы Қағанның денесін  таппағаны  да.

Ұлы  қаған қайда  жатыр? Белгісіз.Белгісіз  болған  сайын оған  деген қығушылық уақыт  өткен сайын артуда.

Күлтегін БЕК, 

«Жас Алаш»