Зейнетақы қоры сабан ақша жинағына айналмай ма?

Қалған инвестициялық портфель жеке компаниялардың басқаруында. Зейнетақы активтерінің соңғы 12 айдағы жалпы кіріс көлемі 3,28 трлн теңгеге жеткен. Биыл табыстылық көрсеткіші 14,74 пайыз.

Былтыр Ұлттық банк басқаруындағы зейнетақы активтерінің табыстылығы 17,84 пайыз болған. Биыл қаңтар айында БЖЗҚ зейнетақы активтерін басқарудан түскен инвестициялық шығын 284,9 млрд теңгені құрады. Мұндай теріс көрсеткіш 2024 жылдың сәуірінен бері тіркелмеген еді. Инвестициялық табыстың «минусқа» кетуі біраз елді алаңдатып та қойған. Өз кезегінде Ұлттық банк өкілдері «бұған алаңдауға негіз жоқ, бұл уақытша құбылыс» деп түсіндірді. Бас банктің Монетарлық операциялар департаментінің директоры Нұржан Тұрсынханов бұл түбегейлі шығын емес, қаржы нарығы тұрақталған сайын активтердің құны қалпына келеді деген.

Соңғы кездері Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов зейнетақы активтерін жеке басқарушы компанияларға көптеп беру керектігін де айтып жүр. Бас банкирдің ойынша, Ұлттық банкте зейнетақы активтерін басқару тұрғысында жұмыс істейтін тәжірибелі команда бар. Дегенмен зейнетақы қаражатын жеке компанияларға көбірек басқаруға беруді қарастыру керек. «Әрине, бұл процесс өте сақтықпен қатаң бақылаумен жүргізіледі», – дейді Сүлейменов.

Деректерге жүгінсек, қазір инвестициялық портфельді жеке басқарушылар арасында Halyk Financе компаниясы 38,65 млрд теңгені басқарып отыр. 2025 жылдың басынан бері бұл компания 2,07 млрд теңге инвестициялық табыс әкелген. Соңғы 12 айдағысы15,26 пайыз. Alatau City Invest шамамен 12,6 млрд теңгенібасқарып отыр. Биылғы қаңтардан бері компания 720 млн табыс тапқан. Жылдық табыстылық көрсеткіші 13,92 пайыз. BCC Investбасқаруындағы актив көлемі 7,28 млрд теңге болса, жыл басынан түскен табыс 445 млн теңгені құраған. Соңғы 12 айдағы табыстылық 13,68 пайыз болған. Halyk Global Markets басқаруында 6,16 млрд теңге бар. 2025 жылдың басынан бергі табыс көлемі – 303 млн теңге. Соңғы 12 айдағы табыстылық13,87 пайыз. «Сентрас Секьюритиз.» компания небәрі 2,77 млрд теңгені басқарғанымен, 2025 жылдың басынан бері210 млн теңге табысәкелген. Соңғы 12 айдағы кірістілігі 17,56 пайыз.

Ұлттық банк басқаратын актив портфелінде Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарының (МБҚ) үлесі жыл басынан бері 41,4 пайыздан 42,4 пайызға дейін өскен. Ақшалай мәнде бұл көрсеткіш 9,3 трлн теңгеден 10,4 трлн теңгеге жеткен. Сыртқы басқарудағы активтердің үлесі өзгеріссіз қалғанымен, жалпы көлемі 4,8 трлн теңгеден 5,2 трлн теңгеге дейін артқан. Шетелдік эмитенттердің МБҚ үлесі де 14,2 пайыздан 16,3 пайызғакөтерілген.

Осылайша Ұлттық банк бар, жекелеген инвестициялық портфелді басқарушылар бар (ИПБ), әйтеуір зейнетақы активтерін ұқсатқан болып жатырмыз. Алайда біз бұл саланы толық меңгеріп, зейнетақы жинағындағы активтерді сауатты түрде кәдеге жаратып отырмыз дей алмаймыз.

Қазақстанда зейнетақы инвестициясы 1998 жылы зейнетақы реформасы жүргізілгеннен кейін қалыптасты. Оған дейін Кеңес кезеңіндегі жүйе «ынтымақты», яғни, жұмыс істейтіндердің төлемі зейнеткерлерге тікелей берілетін. 1998 жылдан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесіенгізілді де, әр азаматтың жеке шоты ашылып, қаражат инвестицияға салынды. Бұл реформаның авторлары сол кездегі Үкімет пен Ұлттық банктің экономистері еді. Ол кезде Ұлттық банкті Григорий Марченко басқарды. Артынша, бұл жүйе тиімсіз саналып, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) құрылды.

2013 жылы бұрынғы 11 жекеменшік зейнетақы қоры біріктіріліп, БЖЗҚ жұмыс істей бастады. Қордың активтерін басқару Ұлттық банкке, ал кейін 2023 жылы инвестициялық портфельді басқарушыларға (ИПБ), яғни, жеке компанияларға беріле бастады. Содан бері бұл қаражат ел экономикасына инвестиция ретінде пайдаланылады, қордағы қаражат облигацияларға, бағалы қағаздар мен халықаралық қорларға салынады. Зейнетақы активтерін инвестициялау идеясының басты мәні – жинақтарды инфляциядан қорғау және халықтың қаржысын экономикалық өсуге жұмыс істеуге бағыттау.

Дегенмен соңғы жылдары инфляция дес берер емес. Инфляцияның деңгейі жоғары (11-12 пайыз) болғандықтан, инвестициялық кіріс номиналды өссе де, нақты табыс (реалды кіріс) азайып отыр. Мысалы, БЖЗҚ 2024 жылы шамамен 9-10 пайыз табыс әкелсе де, инфляция 8,5-9 пайыз болды, яғни, нақты өсім бар болғаны 1 пайыз ғана. Зейнетақы активтерінің басым бөлігі мемлекеттік және квазимемлекеттік облигацияларға (70-80 пайызы)салынған. Бұл құралдар қауіпсіз, бірақ кірістілігі төмен(жылдық 8-10 пайыз). Шетелдік нарықтарға инвестициялау үлесі тым аз, шамамен 15 пайыз деңгейінде ғана.

Салалық мамандардың пайымдауынша, банк және қор нарығының дамымауы да зейнетақы активтерін тиімді пайдалануға мүмкіндік бермей жатыр. Қазақстанның қор нарығы тар және өтімділігі төмен, яғни, тиімді құралдар аз. Көптеген компаниялар ашық листингке шықпайды, акциялар айналымы баяу. Бұл ИПБ-ларды жоғары табысты, әртараптандырылған портфель құрудан шектейді. Бұл бір. Екіншіден, тәуекелден қорқу саясаты да осы саланың дамуына кедергі келтіруде. Мәселен, БЖЗҚ мен кейбір ИПБ-лар тәуекелден қашып, ең қауіпсіз, бірақ аз табысты активтерді таңдайды. Осыдан барып тәуекел-кіріс тепе-теңдігі сақталмайды. Нәтижесінде табыстың өсу қарқыны төмен.

Қаржыгер Ілияс Исаев реттеу мен стратегияның баяу жаңаруы да зейнетақы қаражатын ұқсатуға мүмкіндік бермей жатыр деп есептейді. Оның ойынша, инвестициялық саясаттың жаңартылуы сирек, ол көбіне әкімшілік сипатта болады. Ұлттық банк пен Қаржы нарығын реттеу агенттігі бекітетін шектеулер кейде нарық мүмкіндіктеріне ілесе алмайды. Баламалы инвестиция бағыттары енді-енді ғана қарастырылуда. Сыртқы факторлар геосаяси тұрақсыздық, теңгенің құбылуы, мұнай бағасындағы өзгерістер де табыстылыққа кері әсер етеді. Шетелдік нарықтағы құнды қағаздардағы тәуекелдерден кейбір ИПБ-лар қашады, бұл да кіріс потенциалын шектейді.

«Сондықтан бізге қазір қаржылық талдау мен ашықтықты күшейту керек. ИПБ-лардың ай сайынғы кірістілігі, тәуекел деңгейі және инвестициялық құрылымы туралы есептерді ашық жариялау қажет. Активтерді тек қазақстандық облигациялар мен акцияларға емес, халықаралық нарықтарға, жасыл облигацияларға, инфрақұрылымдық жобаларға бағыттауды меңгеру керек. Азаматтарға бірнеше басқарушы арасында таңдау мүмкіндігін кеңейту қажет. Кірістілік деңгейі жоғары басқарушыларға салықтық немесе беделдік ынталандыру тетіктерін қолданып, төмен көрсеткіш көрсеткен ИПБ-ларға қатаң бағалау және лицензияны шектеутетіктерін енгізу керек. Инвестициялық шешімдерді қабылдау кезінде блокчейн арқылы есеп пен мониторинг жүйесін енгізу (активтердің қозғалысын нақты уақытта көру үшін), клиенттерге арналған мобильді мониторинг қосымшаларын жетілдіру маңызды. Жалпы, өзінің зейнетақы қаражаты қалай жұмсалып, қандай пайда әкеліп жатқанын қарапайым халық біліп отыруға тиіс. Ал бізде мұндай жүйе жоқ. Әйтеуір қаражат «анда салынды, мында салынды» деген жалпы ақпаратты естиміз, болды», – дейді қаржыгер.

Ал «Аналитик» талдау және сараптау орталығының сарапшысы, экономист Марал Төртенованың сөзіне сүйенсек, әлемде мұндай тәжірибелер әлдеқашан дамып кеткен. Соның арқасында Швейцария, Швеция сияқты елдер зейнетақы активтерінің пайдасын ғана көріп отыр. Бұл елдерде инвестициялардың 40-50 пайызышетелдік нарықтарда, активтер портфелі әртараптанған. Орташа жылдық табыстылық инфляциядан жоғары 6-8 пайыз.Ал Сингапурде орталық жинақтау қоры (CPF) әрбір азаматтың жеке зейнетақы, тұрғын үй және медицина жинақтарын біріктіреді. Бұл қорды да мемлекет пен жеке сектор бірігіп басқарады. Орташа табыс 6 пайыз инфляциядан жоғары. Ал Аустралияның Superannuation жүйесі бойынша жұмыс беруші жалақының 11 пайызын зейнетақы шотына аударады. Бұл елде азаматтар өз инвестициялық стратегиясын өздері таңдай алады. Мұнда орташа табыстылық жылына 7-9 пайыз. Бұл аталған елдерде инвестициялық табыстың жоғары болуына әсер ететін факторлар: бәсекелі және ашық инвестициялық нарық, қатаң, бірақ икемді реттеу саясаты, халықтың қаржылық сауаттылығы мен еркін таңдау мүмкіндігі, инновациялық инвестициялық құралдар (технологиялық қорлар, инфрақұрылым).

«Ал енді ТМД бойынша айтатын болсақ, Ресейде зейнетақы жүйесі ынтымақты және жинақтаушы элементтерді біріктіреді. Жинақ бөлігі мемлекеттік және жекеменшік қорлар арқылы басқарылады. Орташа табыстылық шамамен 6-8 пайыз. Жүйенің артықшылығы – таңдау еркіндігі мен кең нарық. Бірақ реттеу ережелері жиі өзгеріп, азаматтардың сеніміне әсер етеді.Беларусь толық ынтымақты жүйемен жұмыс істеп, зейнетақы жүйесі бұрынғы кеңестік үлгіде қалып отыр. Бұл елде инвестициялық жинақ жоқ. Әзербайжан реформаның өтпелі кезеңінде жұмыс істеп жатыр. Олар соңғы жылдары жинақтаушы элементтіенгізуге кірісті. Жеке банктер мен мемлекеттік қорлар арқылы инвестициялау тетіктері дамуда. Өзбекстан да жаңа реформалар жолында. ТМД елдері арасында Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі институционалды дамыған деп есептелінеді. Біздегі зейнетақы активтері негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарға (Қаржы министрлігі облигациялары), Қазақстанның даму институттарының облигацияларына, шетелдік сенімді бағалы қағаздарға (АҚШ, ЕО елдері, Азия нарығы), банк депозиттері мен корпоративтік облигацияларға салынады. Бұл салымдар инфрақұрылымдық жобаларды, энергетика мен қаржы нарығын дамытуға көмектеседі. Алайда кей жобалар жоғары табыс әкелмеген. Кейбір активтертөмен өтімді немесе тәуекелі жоғары болған. Жалпы, зейнетақы активтерін жұмсауға қатысты ақпараттық ашықтықтың жетіспеушілігі қоғамда күмән туғызады», – деді сарапшы Марал Төртенова.

Айтса айтқандай, 2020-2023 жылдары зейнетақы активтері салынған кей облигациялардың табысы төмен болып, нақты кірісті азайтқан. Бірақ Ұлттық банк мұндайда тәуекелдерді шектеу және ИПБ-лардың рейтингін көтерубағытында жұмыс істеп келеді. Негізі, мамандардың «Қазір активтерді тиімді жұмсай алмасақ, халықтың маңдай терімен жинаған қаражатының болашақта түкке жарамай қалмасына кім кепіл?» дегенді айтқалы қашан?! Ал Үкімет пен Ұлттық банк зейнетақы активтерінің инвестициялық табысы төмендей бастаса болды, «бұл қорқынышты құбылыс емес» деп ақтала жөнеледі...

Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ