Жапаровтың «тарих сабағы» – Хан Кененің ажалы

Жапаров жазбасын қазақ-қырғыздың татулығы, достығы турасында жылы-жылы сөздермен бастайды, тіпті сөз арасында Ж.Молдағалиевтің өлеңінен мысал да келтіреді. Алайда Жапаровтың сөзі суық тарта бастайды. Бір кезде «Кенесары ханның қырғыз жеріне басып кіруі және оның өлімімен аяқталған оқиғасына» ойысады. Сөйтсек, қырғыз президенті бұл тарихи оқиғаны кеңінен зерттеп, тереңіне бойлаған, шын «ақиқатына» көз жеткізген екен. Әкесі Нұрқожа да осы оқиғаларға қатысты шежірелі деректерді құлағына құйыпты. Кенесары ханның қапылыста қолға түсіп, азапты жағдайда ажал құшқан оқиғасы біз ойлағаннан басқаша болып шықты. Анығында, «Ормон хан дала мен таудың нағыз ерлерінің шайқасында бетпе-бет келіп, дұшпанын шынайы жеңген» екен. Жапаров бұдан сырт та небір деректерді көлденең тартып, оқиғаның қалай болғанын пайымдайды. Тұжырып айтқанда, Кенесары хан қырғыздарға шапқыншылық жасап басып кірген, есесіне, өз басын өзі жұтқан. Ормон манаптың түп-тамыры қытай қолбасшысы Сун Цзымен сабақтасып жатқан «Ормон оқуы» деп аталатын әскери әдісі болған, Кенесары ханды осы әдісті пайдалана отырып жеңген. Сондай-ақ бұл іске орыстардың ешқандай қатысы, титтей де көмегі болмаған. Бәрін Ормон өзі отаған. Тіпті Кенесарының басын да қырғыздар орыстарға әдейіліп апарып бермеген, олар өздері «тексереміз» деп алып кеткен.

Сайыпқыран Кенесары ханның қырғыз жеріндегі трагедиялы, қанды өлімі қазақтың жазылмаған жарасы. Себебі осыдан соң Шыңғыс ханнан басталған, Алтын Ордаға ұласқан, кейіннен қазақ хандығы болып салтанат құрған, қырғыздар да жылуын сезінген, шапағатына бөленген қазақ ордасы бір жола қирады. Одан соң қазақ бодандықтың ноқтасына бас сұқты.

Бетін тырнасаң ұлттың ұлы денесі сыздайтын осындай қанды оқиғаны қырғыз президенті не себепті қайта қоңырсытып отыр. Жапаровтың көздегені шынымен де татулық, бірлік пе? Әлде басқа ойы бар ма? Жалпы бір елдің басшысының мұндай мәлімдеме жасауы қаншалықты дұрыс. Біз бұл сұрақты саясаткер Дос Көшімге қойдық.

Жапаровтың бұлай сөйлеуі саяси қателік

Саясаткердің сөзінше, Жапаровтың бұлай даулы мәлімдеме жасауы үлкен қателік. Бұндай әрекеттер екі елді татуластырғанна гөрі, араларын суыта түседі.

«Әрине әр адам кез келген мәселе бойынша өзінің жеке пікірін білдіруге құқылы, бұл оның еркіндегі шаруа. Дегенмен елдің басшысының айтқан әр сөзі елге бағыт береді, тіпті кейде сол елдің, сол ұлттың көзқарасы сияқты көрінеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда С.Жапаровтың Кенесары хан туралы бұлай сөйлеуі – үлкен қателік. Негізінен бұл тарихшылардың жұмысы, оған саясаткердің араласқанының өзі дұрыс емес. Сондай-ақ екі елдің бір тарихи оқиғаға екі түрлі баға беретін жағдайлар тарихта көптеп кездеседі. Мысалы, осы Кенесарыға қатысты қазақ жағының не қырғыз тарапының көзқарасы бір жерге әлі де түйіскен жоқ. Біздер мұны былай айтамыз, ал қырғыздар басқаша айтады. Өйткені әрқайсысы өзінің ұлттық мүддесі тұрғысынан бағалайды. Кенесары өліміне қатысты бәрімізге мәлім бір жайт еш уақытта қолға түскен ханның басын алмайды. Бұл жазылмаған – заң, Еуропада да осы қағиданы ұстанады. Ең әуелі қырғыздар осы заңды бұзып отыр. Бұған орыстардың әлде басқалардың қатысы болды ма, ол екінші мәселе, ең бастысы, мұны істеген қырғыздар. Дегенмен Кенесары ханның басының алынуы қырғыз халқының кінәсі емес. Бұл сол жердегі бай-манаптардың істеген ісі. Сосын тағы бір нақты дүние бұл істе орыстардың ықпалы болғаны анық. Өйткені ханның басын қырғыз манаптары Ресейге табыс етті, оны ешкім жоққа шығара алмайды. Қалай десек те, Кенесарының басын алған қырғыздар, бұл тарихи шындық. Сол кездегі қырғыз манаптарының қателіктерін көршіміздің мойындағаны жөн.

Ендігі бір мәселе, Кенесарыға қатысты даулы мәселені не себепті қырғыз президенті қайта қозғап отыр деген сұрақ төңірегінде туындайды. Меніңше, Жапаров бұл жерде Ресейді қолдап, соның идеологиясына жұмыс істеп отырғандай сезіледі. Ол өз сөзінде де «сол соғыста орыс әскерінің көмегі болмаған» деп, Ресейді ақтаған сыңай танытады. Тіпті Жапаров Кенесарының өлімі арқылы Ресейге сөз тиіп кетпесін дейтін көрінеді. Өйткені Кенесары көтерілісі Ресей патшалығының Орта Азияны жаулап алуына қарсы күрестің бір бөлшегі. Кенесары қырғыздарға емес, Ресейге қарсы күресті. Сондықтан Жапаровтың «Кенесарының басын біз алдық, оған Ресейдің еш қатысы жоқ» деген сыңайдағы сөзі Ресейді ақтағандай әсер қалдырады. Тіпті Жапаровтың бұл әрекетін Ресейге бас игендіктің бір белгісі деп түсінсек те болады. Егер Жапаров тарихшы болса, оның бұл пікірін: «тарихшы есебінде білдірген көзқарасы» деп жартылай ақтап алатын едік. Ондай болмаған жағдайда бұлай айтудың түкке де қажеті жоқ еді. Онсыз да осы уақытқа дейін қазақ пен қырғыз бірде татуласып, бірде ренжісіп келдік. Кезінде Атамбаев та осыған ұқсас даулы мәлімдеме жасады, кейіннен шекараға қатысты екі ел арасында кикілжің орнады. Енді осының бәрінен құтылдық па, арамыздағы сызат кетті ме деп отырғанда Жапаровтың бұл сөзі қайтадан от шығарғандай болды. Дұрысы, Жапаров қазақ пен қырғыздың арасын жақындастыру керек еді, ол, керісінше, бөліп жатыр».

Жапаров жазбасында К енесары ханның өліміне қатысты пікір айтқанда Ормон манапты ақтап, қырғыздарға шаң жұқтырмай, барлық кілтипанды қазақтардың өзіне ысырып сөйлейді. Тіпті «бұл іске қатысы жоқ» деп орыстарға да араша түседі. Анығында, тарихи оқиға қалай болды? Біз бұл сұрақты тарих ғылымдарының докторы, белгілі тарихшы Жамбыл Артықбаевқа қойып көрдік.

Тарихи контексті түсініп алуымыз керек

Тарихшының пікірінше, Кенесарының қырғыз жеріне баруын тұтас тарихи контекст тұрғысынан қарап түсінуіміз тиіс.

«Кенесары ханға қарсылықты ұйымдастырған Ормон. Бірақ бұл оқиғаға қатысты қырғыздардың өзі де екіге бөлінді, олардың ішінде де Кенесарыны жақтап, «ханымыз келді» деп қарсы алғандар да болды. Сосын Кенесарының соңынан қуып Вишневскийдің отряды келді. Оның медаль, сыйлықтарына қызығып, орысты жақтағандар да болды. Сосын қазақтың өз арасында алауыздық туындап, Сыпатай би мен Рүстем өздеріне қарасты Ұлы жүздің қолдарын алып, кері қайтты. Соғыс үстінде бір бөлім әскердің кетуі қалған әскерге де әсер етпей қоймайды. Осының бәрі Кенесарының жеңілуіне әсер етті. Сондықтан бұл жерде Жапаров айтқандай, Ормон кереметтей тактика қолданды деп айта алмас едім. Бұл оқиғаны қазіргі қырғыз тарихшылары қалай интерпретация жасап жүргенін білмеймін. Шынын айтқанда, мұнда алдын ала қалыптасқан ешқандай идеология жоқ. Әуелде шекаралық жанжал есебінде басталды, сосын орыстар келді, қырғыздар олардың айтағына еріп кетті.

Қазіргі қазақ, қырғыз тарихшылары тарихи контексті біле бермейді. Әсіресе қырғыз тарихшыларының бұдан мүлде хабары жоқ. Тарихшылар мұны көбінесе орыс деректеріне сүйеніп зерттейді, сосын мәселе үнемі біржақты болып шығады. Біз бұл оқиғаға келмес бұрын қазақ пен қырғыздың ертедегі, одан бері Абылай хан заманындағы қатынасын зерттеп алуымыз қажет. Жапаров өзі мысалға келтіретін Белек Солтоноев: «Қырғыз әуел бастан қазақ хандығының құрамында болды» деп жазады. Тіпті қай ханның тұсында қалай болғанына дейін Салхам Жәңгірдің ойратпен ұрыста қырғыз үшін өлгеніне шейін жазады. Қырғыздар Тәуке хан тұсында «Жеті жарғыға» бағынды. Сондықтан бұл мәселеге қатысты айтқанда тек қана Кенесары хан заманын үзіп алып қарастыруға болмайды. Оның арғы жағындағы тарихи контекске үңілуіміз, соның мән-мағынасын түсінуіміз тиіс. Сонда ғана Кенесарының не себепті қырғызға өткенін түсінеміз. Абылай заманымен Кенесары заманының арасы онша қашық емес. Абылай заманындағы келісімшарт, екі халықтың достығы, қырғыздардың қазақты мемлекет есебінде мойындауы, қырғыздың алты Алаштың құрамында болуы – Кенесары осының бәрін ескерді. Сосын да өз жері сияқты жетіп барды. Қырғыздарды шабайын, қырайын деген идеология болмады. Айналасын жау қоршап, қыспақта қалып, орыспен соғысып, әбден титықтағаннан кейін амалсыз барды.

Дала халықтарының ережесі бойынша «ханның басын хан алар» дейді. Қара халық өкілі ақсүйекке қарсы қол көтермейді. Қырғыздар осы ережені де бұзып отыр. Қара сүйектің ақ сүйекті келіп басын алуы – этикаға жат. Ормонды өздері қанша жерден хан деп дәріптегенімен, ол қара сүйек. Ормонды Ормон немесе «Ормон манап» деп өз атауымен атайық. Оны хан деп атап жүргенінің өзі қисынсыз.

Сосын Кенесары мен Ормон манаптың шайқасы кезінде орыстың тікелей көмегі болды ма, жоқ па, мұны дөп басып айту қиын. Оны ешқандай құжат айғақтамайды. Бірақ қырғыздардың орыспен тығыз байланысы болғаны рас. Түрлі сыйлықтардың, шен-шекпен, қылыштардың қырғыздарға жеткені анық. Вишневскийдің есебінде мұның тізімі де көрсетіледі. Демек орыстың қырғыздарды айдап салғанын бүкіл құжаттар көрсетіп отыр. Әрине, орыс әскері болмаған шығар, бірақ қырғыздың тасасында орыстың тұрғаны анық.

Жалпы президенттердің тарихқа кірісіп кеткені, тарих туралы айта бастағандары құптарлық жағдай емес. Кейбір дүниелерге шынын айтқанда тарихшылардың өздерінің де тісі бата қоймайды. Осындай күрделі мәселелерге тарихтан ешқандай қатысы жоқ президенттердің араласа бастауы өте қауіпті. Тарихшы өз пайымын айтуы мүмкін, әуесқой тарихшы да өз ойын білдіруі мүмкін, мұның бәрін ел көтереді. Бірақ саяси тұлғалардың қиыс айтылған пікірі ел мен елдің арасын суытып жіберуі мүмкін, сондықтан президенттердің тарихпен әуестенбегені жөн».

Серік Бейсембаев: Тарихи санамыздың қалыптасып жатқанын білдіреді

Тәуелсіздік алғанына тым ұзақ болмаған біз секілді ұлттар үшін тарихи жады аса маңызды. Әсіресе өз кіндігін, түп тамырын анықтау барысында осындай символикалық нәрселер қажет. Әсіресе «біздің аталарымыз кім болған, олардың қандай ерлік істері бар» деген сұрақтар төңірегінде іздене бастайды. Өйткені біз жас ұлт ретінде тікелей тарихи тұлғаларымызбен тікелей символикалық байланымымызды сезінеміз. Қазақтілді, қазақтың мәдениетін бойына сіңіріп өскен орта үшін мұның маңызы зор. Сондықтан мұндай тақырыптың шу шығаруы, резонанс тудыруы қалыпты жағдай. Біз негізі ұлт ретінде батыр, ержүрек болғанымызды қалаймыз, бұл біздің өзімізді жақсы сезінуге негіз болатын дүние. Алайда біржақты жақсы немесе біржақты жаман тарих болмайды, оның да даулы, көлеңкелі тұстары болады. Біздің де көршілерімізбен нүктесі қойылмаған тарихи оқиғаларымыз көп. Тарихшыларымыз бұл туралы зерттеп жазғанымен, қоғам әлі оның тереңіне бойлап, ақ-қарасын ажырата қойған жоқ, себебі ақпарат өте аз. Сондықтан да кейбір тарихи оқиғаларға қатысты біржақты пікірлер айтылып қалады, қоғам оны талқылайды. Ал қырғыз президенті Жапаровтың Кенесары ханға қатысты айтқан пікірінің дәл бұлай резонанс тудыруы – тарихи санамыздың әлі қалыптасып жатқанын білдіреді. Меніңше, бұдан қорқудың қажеті жоқ, процесс ретінде қабылдаған жөн. Егер осы жайт шынымен де адамдар үшін маңызды болатын болса, бұл – тарихшы, жазушы, журналистерге сигнал. Алдағы уақытта қай бағытта жұмыс істеуіміз керек деген мәселе төңірегінде ой түйіндеу үшін.

Дәл осы мәселе үшін екі мемлекеттің ортасына сызат түседі деп ойламаймын. Оған ешқандай да негіз жоқ. Себебі біздің мемлекетаралық қарым-қатынасқа әсер ететін факторлар әлдеқайда көп, тек тарихи оқиғалармен шектелмейді. Сондықтан тарихтың призмасымен екі елдің байланысын өлшеудің қажеті жоқ. Негізі қырғыздар да, біз де ұлттық санасы енді қалыптасып жатқан елдерміз. Әлі күнге дейін кейбір тарихи оқиғалардың басын аша алмай жатырмыз. Бірақ оған бола ат араздасып кетпейтініміз анық. Мысалы, ағылшындар мен француздар ғасырлар бойы бір-бірімен соғысты. Олар бір-бірін әлі күнге сырттай келемеждеуі мүмкін, бірақ мемлекет ретінде оған бола жанжалға бара қоймайды. Сондықтан мұндай оқиғаларды әртүрлі деңгейге бөліп қарастырғанымыз дұрыс. Мысалы, күнделікті адами деңгейде болады, бола береді, ал мемлекет деңгейінде бір-біріне кесірін тигізетін, шекара жабатын әрекеттерге бару басқа нәрсе, мұны тікелей тарихпен байланыстыруға болмайды.

Шамек Тілеубаев, тарих ғылымдарының кандидаты: Бұл мәселені ғылыми жиында тарихшы ғалымдар талқылауы қажет

Кейінгі уақытта әлеуметтік желілерде Қырғызстанның президенті Садыр Жапаровтың Кенесары ханға байланысты айтқан пікірі қызу талқыға түсіп жатыр. Президент С.Жапаров бауырлас екі елдің арасына жік түспесін, достығымыз бұзылмасын деп ескертіп, орынды ой айтып отыр. «Политпрогноз» деген күмәнді «youtube» каналында Кенесары хан туралы арандатушылық мағынадағы жарияланым болды. Мағынасына қарағанда бұл жарияланым жақсылап даярланғанға ұқсайды. Бұл каналдың арғы жағында белгілі бір күштер тұрған болуы да мүмкін. Тіптен геосаяси күштер, шетелдік арнайы қызмет өкілдері тұруы да мүмкін ғой. Қазіргі уақытта ондайға да таңғалуға болмайды. Сондықтан бұл қазақ пен қырғыз халықтарының арасына от салып, арандату үшін әдейі жасалған да болуы мүмкін. Жаһандану заманында интернет ресурстарда неше түрлі пікірлер тарап жатыр, оларға тосқауыл қою да оңай емес.

Мен тарихшы ретінде әлеуметтік желіде талқылауды кәсіби тарихшылар емес, басқа саладағы адамдардың жасап жатқанына риза емеспін. Өйткені тарихты кәсіби тарихшылар жазып, ғылыми тұжырымдар жасауы керек. Қазақта «шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген жақсы нақыл сөз бар. Өкінішке қарай, тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде қазақ қоғамында да, қырғыз қоғамында да тарихты жазуға кәсіби маман емес, тарих бойынша арнайы даярлығы жоқ журналистер, жазушылар, әдебиетшілер, тіптен құрылысшылар, т.б. араласып кетті. Олар тарихи процестерді, тарихи деректерді біле бермейді. Белгілі бір мәселе туралы кімдер зерттеді, қалай зерттеді, қандай тұжырымдар айтты деген сияқты тарихнамалық, деректанулық талдау жасауды білмейді, тарих жазудың методологиясын меңгермеген. Сондықтан ол дұрыс емес, әр саланың өз маманы бар, тарихта да солай. Тарихты арнайы кәсіби білім алған, даярлығы бар, ғылыми методологияны дұрыс меңгерген маман тарихи деректерге негіздеп, салқынқандылықпен, сабырлықпен жазғаны жөн. Біздің білуімізше, басқа елдерде, Еуропада, Азия елдерінде тарихты кәсіби тарихшы мамандар жазады. Басқа сала мамандары оған араласа қоймайды. Тарихи мәселелерге байланысты пікір білдіргенде өте ұқыпты болу қажет, тарихпен ойнауға болмайды.

Кенесарыға қатысты тарихи шындықты тарихшылар бұрмалап жатқан жоқ деп ойлаймын. Оны басқа саладағы адамдар білсін-білмесін, нобайлап айтып, солар көп жағдайда бұрмалауға жол береді. Өкінішке қарай, олар тарихшылардың жазған еңбектерін оқымайды, білмейді. Біздің қоғамда кейде «тарихшылар түк істеп жатқан жоқ» деген әңгімелерді де естіп қаламыз. Оны айтатындардың басым бөлігі тарихшылардың еңбектерімен дұрыстап таныспай жатып солай дейді, бұл, әрине, дұрыс емес. Бір нәрсе айтпас бұрын алдымен белгілі бір тарихи мәселелер бойынша жарық көрген кәсіби тарихшылардың еңбектерін оқып, танысу керек қой. Кенесарыға байланысты да еңбектер жарық көрген, тарихи деректік құжаттар жинақтары да шықты, бірқатар мақалалар да жарияланды.

Кенесары ханға қатысты мәселелерді айтуға, жазуға еш кедергі жоқ. Кенесарының Ресей империясының отарлау саясатына қарсы азаттық қозғалысын жүргізгені, ол қазақтың соңғы ханы екені туралы айтылған. Кенесарыға қатысты зерттеу жұмыстары әлі де жүріп жатыр.

Біз әдетте «қазақ-қырғыз бір туған» деп әркез айтамыз, ол дұрыс. Оны тарихи тәжірибе талай рет дәлелдеген, алдағы уақыттарда да солай болады деп ойлаймын. Мысалы, өткен ХХ ғасырдың басында қазақ пен қырғыз зиялылары Алаш қозғалысына бірге қатысты, 1916 жылғы көтеріліс тұсында босқыншылыққа ұшырап Қытайға қоныс аударуға мәжбүр болған қазақ-қырғызды кері қайтаруда, 1917–1919 жылдары Жетісуда орын алған аштық кезінде халыққа көмек ұйымдастыруға бірлесіп атсалысқан. Жетісу облыстық Қазақ комитетінің төрағасы, Жетісудағы Алаш қозғалысының жетекшісі Ибраһим Жайнақов және қырғыз зиялылары Қасым Телтаев, Мақсұт Солтаевтармен бірлесіп аштыққа ұшыраған Ыстықкөл өңіріндегі қырғыздарға ат арбалармен бірнеше рет азық-түлік жеткізіп, басқа да көптеген көмектер көрсеткен. Осы көмектері үшін И.Жайнақовқа кырғыз зиялысы Ишанғали Арабаев «Қазақ» газеті арқылы «Бишара қырғыз бауырдарыңды ұмытпаңдар» атты жолдаған хатында «тәңірі жарылқасын» айтып, алғыс білдіріп былай деген: «...Бұл жақтағы босқын бейшаралардың халін алыстан жылап, Алаш деп аяныш күйімізге харекет қылып жатқан облыстағы алтын таяғымыз Ибраһим мырза Жайнақовқа біз Пржевал қырғыздары жаралы жүрегімізден тәңірі жарылғасын айтамыз һәм бүкіл киіз туырылықты қазақ баласынан бишара болған біз байғұстарға талай Жайнақовтар шығар деп үміт етіп, өлім халінде қолымызды бұлғап, көзімізбен ишара қылып, жәрдем сұраймыз!». Мінеки, екі елдің арасында осындай күрделі заманның қиындықтарын бірге бөліскен тарихи тәжірибесі аз емес.

Совет өкіметі орнағаннан кейінгі жылдарда да екі халық бір-біріне деген достық көңілден ажыраған жоқ. Ондай бауырмалдық қарым-қатынас тәуелсіздік кезеңінде де жалғасты. Түрлі табиғи апаттар, т.б. жағдайларда екі ел алғашқылардың бірі болып бір-біріне көмек көрсетуде. Өткен жылы біздің елімізде алапат су тасқыны болғанда да қырғыз ағайындар алғашқы болып көмек қолын созды. Мұның бәріне қазақ-қырғыз бір туған деген туысқандық арақатынастың тәжірибесі деп қарағанымыз жөн.

Ал Кенесары оқиғасына қатысты бір-бірімізге кінә тағуға тарихшылар араласа қойған жоқ. Көп жағдайда әуесқой тарихшылар мен басқа адамдар талқылап жатқан сияқты.

Біз қазір қырғыз ағайындармен бірлескен ғылыми конференция өткізейік, оған тек кәсіби тарихшылар қатысқан жөн деп, Бішкектегі әріптестерімізбен сөйлесіп жатырмыз. Өткен аптада белгілі тарихшы, ғалым, академик Мәмбет Қойгелдиевтің сұхбаты жарық көрді, сұхбатында ол кісі де «бұл мәселе ғылыми жиында талқылануы қажет» деп айтты. Бір-екі күн бұрын мен Ж.Баласағұн атындағы Халықаралық Қырғыз ұлттық университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы, Халықаралық қырғыз тарихшылары қауымдастығының төрағасы, белгілі тарихшы ғалым Тыныштықбек Чоротегін ағамызбен сөйлестім, ол кісі «бірлескен конференция өткізіп, талқылау дұрыс идея екен, қарсы емеспіз, біз өз тарапымыздан қолдаймыз, ортақ ғылыми жиын өткізейік, өтетін орны мен мерзімін екі жақ ақылдасып анықтармыз» деді. Кенесары хан мәселесіне байланысты кәсіби мамандардың қатысуымен ғылыми жиында талқыланып, ғылыми тұжырымдар қабылданғаны жөн. Тағы да қайталап айтамын, бұл мәселені ғылыми жиында тарихшы ғалымдар талқылауы қажет, сондай-ақ бірлескен ғылыми жоба аясында зерттеулер жүргізілгені дұрыс.

Дайындаған

Жақсылық ҚАЗЫМҰРАТҰЛЫ