«Жасыл экономика» тұрақты даму

Парниктік газдар эмиссиясын азайту бойынша мақсаттар қойылып, міндеттемелер қабылдануда. Бұл бастамаға Қазақстан да қосылды.

Өткен айда Нұр-Сұлтанда тұрақты даму, әлеуметтік жауапкершілік және өсу мәселелеріне арналған Astana Finance Days халықаралық конференциясы өтті. Ұйымдардың, кәсіпорындардың, компаниялардың өз қызметінде ESG принциптерін пайдалануы – қоршаған ортаға және адамдарға құрметпен қарау – әлемдік трендке айналуда. Сарапшылардың пікірінше, ұзақмерзімді перспективада осы принциптерді қолданбаған кәсіпорындар нарықтан шығып қалуы әбден мүмкін.

Қазақстан да төмен көміртекті даму моделіне көшуді бастады, отандық экономиканы трансформациялауды іске қосты. Міндеттердің пулы айтарлықтай кең – инвестиция мен жаңа технологияларды тарту, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғырту, жаңа өндіріс орындарын құру, мамандарды дайындау және заңнаманы жаңарту қажет.

Қазақстан 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізе ала ма, ESG принциптері елде қалай сақталады және олардың экономикаға әсері қандай екенін FinReview.info сарапшылары анықтауға тырысқан екен.

Алдымен ESG ұғымынан бастайық. Аббревиатураның мағынасы мынадай: environmental — қоршаған орта, social — әлеуметтік жауапкершілік және governance — корпоративті басқару. Кең мағынада осы үш құрамдас бөлікті сапалы түрде жақсарту халықтың әл-ауқатын арттыруға және ғаламшарды қорғауға бағытталған БҰҰ міндетінде айқындалған тұрақты даму мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, бұл экологиялық, әлеуметтік және корпоративтік тәуекелдерді барынша азайтуға мүмкіндік беретін стандарттар.

Қазіргі таңда көптеген инвестор осы принциптерді ұстанатын компанияларды таңдайды. Және бұл тенденция әбден объективті, өйткені ESG стандарттарын сақтау тәуекелдердің әсерін азайтады және соның нәтижесінде компания қызметін жақсартуға септігін тигізеді.

Қоршаған ортаға, тұрақты дамуға, баламалы энергетикаға және әлеуметтік жобаларға инвестициялар негізгі әрі тұрақты трендтердің біріне айналуда. ESG принциптерін қолдайтын және жүзеге асыратын компаниялардың жаһандық активтері бүгінде 120 триллион доллардан асады. Соңғы он жылда олар 5 есе өсті. Сондықтан бұл үрдісті ескермейтін компаниялардың іс жүзінде қаржыландырусыз қалатыны анық.

Қазақстан ESG міндетін енді іске асыра бастады

ESG міндеті бірте-бірте Қазақстанның экономикалық саясатының стратегиялық негізіне айналуда. Еліміз Орталық Азия аймағында бірінші болып бірқатар заңнамалық құжатты, стратегиялар мен бағдарламаларды қабылдау арқылы дамудың «жасыл» бағытына көшудің ұйымдық-құқықтық негізін жасады. Мысалы, 2021 жылдың 1 шілдесінде күшіне енген жаңа Экологиялық кодексте «жасыл» қаржыландырудың және оның құрамдас бөліктері – облигациялардың, несиелердің және басқа да қаржы құралдарының сипаттамалары заңнамалық деңгейде айқындалды. Бұл бастама нарықтың өтімділігін нығайтып, елге инвестиция ағынының серпініне айналды. Осылайша, «Астана» халықаралық қаржы орталығы – Astana International Exchange қор биржасында «Самұрық-Энерго» АҚ-ның «жасыл» облигацияларын сәтті орналастыру өтті. Компания жария түрде орналастыру арқылы 18,4 млрд теңге тартты.

Түрлі құжаттар, келісімдер, декларациялар, қаржылық құралдардан бөлек өндіріс саласына да ESG принциптері енгізілуде. Мысалы 2021 жылдың соңында Айтқали Жақұтов атындағы Алматы ЖЭО-2 жаңғырту жұмыстары басталып, оның жұмысын экологиялық таза газға көшіру жоспарлануда. Газ қондырғылары іске қосылғаннан кейін 2026 жылға қарай станциядағы зиянды заттардың шығарындылары жылына 50,4 мыңнан 6,7 мың тоннаға дейін төмендейді, осылайша еліміздің ең ірі мегаполисіндегі экология жақсарады. Бұл дамудың «жасыл» бағытын жүзеге асыру бойынша жүйелі мемлекеттік шешімдердің бірі.

Десек те, Қазақстан әлі де ESG дамуының бастапқы кезеңінде. Шығарындылар мен сіңірулердің нөлдік теңгеріміне қол жеткізу үшін ел елеулі өзгерістерді бастан кешіреді, бұл туралы жетекші экономистер мен қаржы институттарының басшылары Astana Finance Days 2022 конференциясында талқылады.

Қазақстанның электрэнергетикалық жүйесі қазір қуаттылық шекті деңгейінде жұмыс істейді әрі сұраныстың артуына және энергия өндіруші компаниялардың апаттық кідірістеріне байланысты өндіріс тапшылығын бастан кешіруде. 2021 жылы өндірілген электр энергиясының көлемі 2020 жылмен салыстырғанда 5,8%-ға өсті. Бұған дейін өсім орта есеппен 2,9%-ды құраған. Ал кейінгі он жылда жоғары өсу қарқыны 2017 жылы ғана тіркелді, бұл 2015-2016 жылдардағы дағдарыстың төмендеуінен кейін бір жыл ішінде электр энергиясын өндіру 9,6%-ға өскен кездегі көрсеткіш болып табылады.

Өткен жылы өндіріс көлемінің ұлғаюы тұтынудың 6%-ға артуы аясында байқалды. Бұл нарыққа криптовалюта кеншілерінің келуімен көбірек байланысты. Оның үстіне тұтынудың 40%-ға жуығы өнеркәсіптік кәсіпорындар немесе үй шаруашылықтары ретінде электр желісіне қосылған «сұр» кеншілерге тиесілі.

Энергияны тұтыну құрылымында көмірмен жұмыс істейтін электр станцияларының электр энергиясын өндіру үлесі 69%, газ – 20%, су электр станциялары – 8%, жаңартылатын энергия көздері – 3,7% құрады. Қазақстанның «жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасына сәйкес 2050 жылға қарай баламалы энергетиканың үлесін 2030 жылға қарай аралық өсім 30% құрайтын өндірілген энергияның жалпы көлемінде 50%-ға дейін арттыру жоспарлануда.

«Жасыл» технологияларды енгізу Қазақстан экономикасының энергия тиімділігін 30-50%-ға арттыруға, сондай-ақ суды тұтынуды 48%-ға төмендетуге әкеледі деп күтілуде. Сонымен қатар дамудың «жасыл» моделіне көшу ішкі жалпы өнімнің қосымша 3%-ға өсуін қамтамасыз етеді, 500 мыңнан астам жұмыс орнын ашады, жаңа өндіріс пен қызмет салаларын қалыптастырады, халықтың өмір сүру деңгейінің өсуіне жағдай жасайды.

Алайда Қазақстан «жасыл» экономикаға көшуді жеделдетпесе, ресурстарды тиімсіз пайдалану экономикалық шығынға әкеледі. Ұзақмерзімді перспективада еліміз жылына 4-8 миллиард долларды құрайтын пайдадан айырылады, 2030 жылға қарай бұл көрсеткіш 18 миллиард долларға дейін артуы мүмкін. Бүкіл әлем бойынша елдер «көміртегі бейтараптылығына» қол жеткізу жоспарларын жариялауда, яғни шығаратын парниктік газдарды сіңіру және оның шығарындыларын жоюды жүзеге асырады. Мысалы Еуропалық Одақ елдері 2050 жылға қарай көмірқышқыл газ шығарындылары деңгейін нөлге дейін жеткізуді көздеп отыр. Ол үшін олар «көміртекті түзету шекара механизмін» енгізуді жоспарлап отыр. Шын мәнінде, бұл импортқа салынатын экологиялық салық, оның өнім экспорттап отырған Қазақстанға да әсер ететіні сөзсіз.

Алғашқы үш жылда реттеу ЕО-ға қара металлургия, цемент, электр энергиясы, тыңайтқыштар мен алюминий импортына әсер етеді. Уақыт өте келе тауарлар тізбесі кеңейіп, басқалармен қатар, Қазақстанның еуропалық бағыттағы негізгі экспорттық өнімі шикі мұнайды қамтуы мүмкін.

Түрлі болжамдарға сәйкес, Қазақстан көміртегі салығын енгізген кезде және көмірқышқыл газы шығарындыларының тоннасы 44 долларды құраса, жылына 207 миллион доллар экспорттық кірістен, ал бағасы 88 долларды құраған жағдайда 352 миллион доллардан айырылуы мүмкін. Сондықтан экономикасы шикізат экспортына негізделген Қазақстанға қаржылық шығындарды азайту үшін қазірдің өзінде мұнай-газ және тау-кен металлургия өнеркәсібін көміртексіздендіру технологиялары мен тәсілдерін қолдануды жандандыру маңызды.

«Жасыл» экономикаға көшуді ескере отырып, Қазақстанның қайта құрылуы өндірістік инфрақұрылымды жаңартусыз және дамытусыз мүмкін емес. Әйтпесе, ел жақын болашақта экологиялық проблемаға және оның механизмдерінің бәсекеге қабілетсіздігіне тап болады. Қазақстанның энергияны ең көп тұтынатын елдер қатарына кіруі жағдайды қиындатады. Республиканың ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығы ЭЫДҰ елдерінің көрсеткішінен 3,2 есе, Канададан 2 есе және Қытайдан 1,5 есе жоғары. Соған қарамастан, осы уақытқа дейін елде электр энергиясының айтарлықтай тапшылығы болған жоқ, қазақстандық өндірушілер энергияны үнемдеу қажеттілігін қалдық принцип бойынша қарастырды. Дегенмен энергия өндіруші компаниялардың барын салып жұмыс істеуіне байланысты тапшылық болуы әбден мүмкін. Сондықтан еліміздің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін экономика секторларының энергия тиімділігін арттыруды есепке алу арқылы өндіруші кәсіпорындардың инфрақұрылымын жаңартудың маңызы зор.

Төмен көміртекті даму жолына көшу, әрине айтарлықтай инвестицияны қажет етеді. Қазақстанға жылына шамамен 3-4 миллиард АҚШ доллары қажет болады. Шетелдік инвесторлар бұл мәселеде елге практикалық көмек көрсету арқылы қол ұшын соза алады. Кәсіпорындар елімізде жұмыс істейтін қаржы институттары, соның ішінде Еуразиялық даму банкі, Қазақстанның даму банкі, Еуропалық қайта құру және даму банкі, «Астана» халықаралық қаржы орталығы, «KazakhExport», «Kazyna Capital Management» және т.б. арқылы инвестиция тарта алады.

Мысалы Астана халықаралық қаржы орталығы өз жұмысы барысында 6 млрд доллардан астам инвестиция тартты, оның ішінде тікелей инвестициялар – 4,3 млрд АҚШ доллары, портфельдік инвестициялар – 1,7 млрд АҚШ доллары.

Өз кезегінде инвестициялар кәсіпорындар үшін «жасыл» экономика тұжырымдамасын жүзеге асыруға ғана емес, сонымен қатар инновациялық өнімдерді тартуға, экспорт географиясын кеңейтуге, бизнес-процестерді жақсартуға және шикізатты сатып алудың жаңа нарықтарын анықтауға капитал бөлуге мүмкіндік береді.