Жасыл экономикада сутегі энергетикасын дамыту – Қазақстан үшін бірегей мүмкіндік

ЕО-ға импортқа трансшекаралық көміртегі салығын (Carbon Border Adjustment Mechanism, CBAM) енгізу туралы жарияланған шикізатты – мұнай мен газды, металдарды, цементті және тыңайтқыштарды дәстүрлі түрде экспорттайтын елдердің кәсіпорындары мен үкіметтерін алаңдатты. Көміртегі бар барлық тауарларға 2023 жылдан бастап салық салынады. Еуропадағы көміртегі бейтараптығына қол жеткізу шаралары 2026 жылдан бастап көмірсутегі секторына инвестиция салуға тыйым салуды, 2035 жылға қарай іштен жанатын қозғалтқышы бар автомобильдерді шығаруды тоқтатуды және баламалы энергияға, соның ішінде, сутегі отынын көшуді меңзейді. Сутегі энергетикасын дамытуға байланысты Қазақстан үшін қандай мүмкіндіктер мен тәуекелдер туындайды?

Сутегі энергиясы — алдағы 30 жылдағы технологиялық революцияның негізгі үрдісі. Bloomberg NEF бағалауы бойынша, 2050 жылға қарай әлемдегі энергия қажеттілігінің 24%-ы сутегі есебінен жабылады, өнеркәсіпке шамамен 11 триллион доллар инвестиция тартылады, ал сутегі отынының дүние жүзінде жылдық сатылымы 700 миллиард долларға жетеді.

Жетекші өнеркәсіптік державалар баламалы энергетиканы дамыту жарысына қосылып үлгерді. Сутегі энергетикасын дамыту бағдарламалары 2000 жылдардың ортасынан бастап Германияда, Ұлыбританияда, Үндістанда, Қытайда, АҚШ-та, Жапонияда, Оңтүстік Кореяда жүзеге асырылуда. Ал 2018-2020 жж. бұл елдер нақты практикалық міндеттерді жүзеге асыру үшін ұзақ мерзімді ұлттық стратегияларды қабылдады. Осылайша, Жапония 2017 жылы Сутегінің негізгі стратегиясын, 2018 жылы Оңтүстік Корея – сутегі энергетикасының жаңа жол картасын, 2019 жылы – Қытай сутегі энергетикасы бойынша Ақ кітапты және Австралия – ұлттық стратегияны, ал 2020 жылы ЕО – жалпыеуропалық стратегияны қабылдады.

Сутегі дәстүрлі көмірсутекті отынның артықшылықтары мен жасыл экономика талаптарының үйлесуі арқасында 21 ғасырдың энергия көзі ретінде қарастырылады. Көміртек ізінің нөлдік ізі (сутегі жанған кезде су пайда болады) электр энергиясын отынға, сақтауға және тасымалдауға түрлендіру мүмкіндігімен бірге сутекті мұнай мен газға таптырмас балама етеді. Сонымен қатар, сутегі бензинмен, табиғи газбен жұмыс істейтін ішкі жану қозғалтқыштарында және химиялық энергияны тікелей электр энергиясына түрлендіретін отын ұяшықтарында да қолданылуы мүмкін. Ал жоғары меншікті жану жылуы сутегі отынын бүгінгі нарықтық бағада да (1,5-5 АҚШ доллары/кг) үнемді етеді. 2021 жылдың басында әлемде сутегі энергиясына салынған инвестиция 90 миллиард доллардан асты.

Көптеген елдердің ұлттық стратегиялары сутегі энергетикасын дамытудың 4 негізгі бағыты қамтылған:

— сутегі көлігін, ең алдымен автомобильдерді дамыту.

— сутегі өндірісін дамыту.

— сутегі логистикасы (тарату, сақтау және тасымалдау).

— сутегі электр станцияларын дамыту.

ХЭА мәліметі бойынша, 2018 жылы әлемде сутегі өндірісі негізінен мұнай-химия және металлургия қажеттіліктері үшін 74 млн тоннаны құрады. Сутегі энергетикасы мен көлігін дамыту болжамдары 2030 жылға қарай таза сутегіге сұраныстың 30-35 млн тоннаға артатынын болжайды. Яғни тұтыну ағымдағы бағамен жылына 600-700 млрд долларды немесе әлемдік мұнай нарығының үштен бір бөлігін құрайды. Сутегі энергетикасы сутегі өндіру мүмкіндіктері бар елдер, соның ішінде Қазақстан үшін дамудың қуатты драйверіне айналуы мүмкін.

Қазақстанның сутегі отынын өндіруге өте зор мүмкіндіктері бар. Сутегі энергетикасын игерудің алғышарттарына мыналар жатады.

Қазақстан негізгі қызметке нұқсан келтірместен электролиз арқылы электр станцияларының қолданыстағы қуатында (7 ГВт) жыл сайын 1 миллион тоннаға дейін сутегін өндіре алады. Бұл елдегі барлық электр станцияларындағы ең жоғары жүктеме мәселелерін шешуге немесе күн сайын 270 мың қалалық автобусқа жанармай құюға жеткілікті.

Сутегі өндірісінің бағасы электролизге арналған сутегі отынының 1 кг үшін 1-1,4 долларды, табиғи газды түрлендіруге 0,83 долларды, көмірді газдандыруға 1 кг-ға, мұнай қалдықтарын газдандыруға 2,2 долларды құрайды.

Мұның бәрі Қазақстанның Павлодар облысындағы ГРЭС-тің жұмыс істеп тұрған базасында жылына 1 миллион тонна сутегі отынын немесе жылына 1,5-2 миллиард доллар өндіруге мүмкіндігі бар екенін білдіреді. Табиғи газ бен көмірден сутегін алу мүмкіндіктері қосымша зерттеуді қажет етеді.

Қостанай, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарындағы зауыттардың өндірістік базасы жетекші Toyota және Hyundai компанияларымен жылына 80 мыңнан астам сутегі көліктері мен автобустарын құрастыратын бірлескен кәсіпорындар құруға мүмкіндік береді.

Қазақстанда қоғамдық көлікті жаңғырту қажеттілігі жылына 1200-1500 автобусты құрайды.

2020 жылғы статистикаға сәйкес, Қазақстан нарығында 55 мың доллардан жоғары баға сегментіндегі автокөліктерге сұраныс 1500 бірліктен асады.

Фархад Қуанғанов, «Астана» халықаралық ғылыми кешені директорлар кеңесі төрағасының орынбасары:

— Қазақстанда сутегі көлігіне сұраныс инфрақұрылымның (жанармай құю станцияларының) және сутегі көлігін сатуды қолдау бойынша мемлекеттік шаралардың болмауына байланысты шектелген. Демек, Алматы, Нұр-Сұлтан, Павлодар, Қарағанды ​​және Ақтау қалаларында, әр қалада 1-2 сутегі жанармай құю станцияларының құрылысы, сондай-ақ мемлекеттік қолдау шаралары кезінде Қазақстан нарығының сыйымдылығы жыл сайын 300 сутегі автобусы мен 500 жеңіл автокөлікті құрайды. Қазақстанда катализаторлар мен отын элементтеріне арналған компоненттерді өндіруге қажетті сирек жер және асыл металдардың айтарлықтай қоры бар.

Сонымен қатар, бірінші кезекте «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК кәсіпорындарында катализаторларды, сутегін сақтау және жеткізу құралдарын, отын элементтерін жасау және сериялық өндіру үшін айтарлықтай өндірістік және ғылыми база бар, — дейді.

Сарапшының пікірінше, пайда табу және сутегі энергиясының әлемдік нарығына интеграциялану үшін Қазақстанға жақын арада сутегі энергетикасын дамытудың ұлттық стратегиясын әзірлеп, іске асыруды бастау қажет.

Қазақстанның сутегі энергетикасын дамытудың бірегей мүмкіндіктері бар. Қазірдің өзінде елімізде сутегі тасымалдау өндірісін іске қосу үшін база бар. Сутегі өндірісі қазірдің өзінде қол жетімді және оны тек электр станциялары негізінде ғана емес кеңейтуге болады. Ерте ме, кеш пе, көмірсутегі секторының инвесторларының алдында мұнай мен газ өндірісін сутегі отынының өндірісіне әртараптандыру мәселесі туындайды. Ғылыми әлеует отын элементтерін және сутегін сақтау және жеткізу құралдарын өндіру технологияларының іргелі мәселелерін шешу үшін де негізге ие. Сондықтан қаржыландыруда сутегі энергетикасы саласындағы зерттеулерге басымдық берілуі керек.

Сутегі энергетикасын дамыту Қазақстанның артықшылықтарын жүзеге асыруға және көмірсутегі секторын әртараптандыруға, экономиканың жаңа технологиялық режимге озық трансформациялануын қамтамасыз етуге және еліміздің серпінді әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін қажетті ауқымды игіліктер алуға мүмкіндік береді.