Жауынгерлік пен жазушылық

Сіздердің редакцияларыңызға Қытайдың Бейжің қаласында тұратын, миллиардтар елінде, империялық тілде сөйлейтіндердің ортасында үлкен атаққа жеткен қазақ қаламгері Әкбар Мәжиттің көрнекті қазақ жазушысы Кемел Тоқаев туралы қытай тілінде жазған мақаласын аударып, қазақстандық оқырмандарға арнайы жолдап отырмыз. Мақала Қытайдың «Әдебиет және өнер» газетінде жарияланған. 

Мақала шағын болғанымен, миллионнан аса оқырманы бар Қытайдың әдеби газеті арқылы көпке жеткен сөз. Қазақстандық жазушылар сол жақтағы ағайынның ықпалымен қытай тіліне аударылып жатады. Дегенмен қытай тілінде арнайы жазылған мақалаға арқау болу және оқырманға жету – халықаралық деңгейдегі насихаты жетіңкіремей жататын қазақ әдебиеті өкілдері үшін ешқашан артық болмаса керек. Бұл жағынан Кемел Тоқаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы бұл мақаланың бәсі жоғары дер едік.

Әкбар Мәжитұлы – көрнекті жазушы, аудармашы, баспагер, редактор, мәдениет және өнертанушы, профессор, мемлекет және қоғам қайраткері. Қытайдың мемлекеттік сыйлығының және Мемлекеттік кеңес стипендиясының иегері. Қазақстан президентінің «ІІ дәрежелі Достық» орденімен марапатталған.

1954 жылы 15 сәуірде ҚХР ШҰАР-дың Іле қазақ автономиялы облысына қарасты Қорғас ауданының Сарбұлақ ауылында дүниеге келген. Ланджоу университетінің қытай филологиясы бөлімінің түлегі (1977 ж.).

Іле облысы үкіметінің аппаратында, Қытай жазушылар одағында жауапты қызметтер істеген. «Ұлттар әдебиеті» журналының негізін қалаушы әрі бас редакторы болған. «Қытай жазушылары» журналының бас редакторы, Қытай жазушылар одағы басқармасының хатшысы, Қытай жазушылары баспа корпорациясының шығармашылық жөніндегі бірінші орынбасары, «Қытай кино және телевизия» ҚҚ басқарма төрағасының бірінші орынбасары сынды қызметтерді атқарды. Бейжің қаласының және Қытай халық кеңесінің уәкілі (депутаты).

Шығармаларын қытай тілінде жазады. 1970 жылдардың соңында алғашқы шығармаларымен Қытай әдебиетіне бірден танылған жазушы. 1980 жылы 26 жасында Қытайдың әдебиет саласындағы мемлекеттік сыйлығын алды. «Ақсақ құлан», «Көк көгершін», «Көгалда», «Аспан таулар аясында» сынды прозалық кітаптардың авторы.

Қазақстанда жазушының «Ақсақ құлан» деген таңдамалы әңгімелер жинағы жарық көрді. Қазақ прозасының классикалық үлгілерін, Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» роман-эпопеясын, «Абай қара сөздерін», «Қазақ халық әндерінің антологиясын», қырғыздың «Манас» эпосын, ұйғырдың классикалық музыкалық мұрасы «Он екі мұқамды» қытай тіліне аударған.

Сержан СӘРСЕНБАЙҰЛЫ,

әдебиет сыншысы

Жауынгерлік пен жазушылық

Әкбар Мәжитұлы,

Қытай жазушысы

Қазақстандық жазушы Кемел Тоқаев жастайынан жетімдіктің тақсіретін тартқан, кейін майдангер атанған Жауынгер. Ұлы отан соғысында жалғандағы жалғыз жанашыр туған ағасынан айырылғаны оның өмірлік қасіреті болып жүректе қатты. Өзі де майданға аттанып, қанды шайқастарға қатысқан тұлға. Ауыр жараланып, алдымен дала госпиталіне, одан ары тыл госпиталіне жеткізілген. Соған қарамастан, кейін осының бәрі оның ғұмырлық байлығына айналды.

Соғыс аяқталған соң, университетке түсіп, білімін шыңдады. Бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істеп жүрген кезінде шығармашылықпен айналыссам деген үмітпен іштей дайындала бастайды. Соның нәтижесінде бірқыдыру танымал шығармалар жазып, Қазақстан ішкі істер министрлігінің үш мәрте әдеби сыйлығымен («Отан қорғау» ордені және өзге де медальдары тағы бар) марапатталды. Әрі Қазақстандағы детективтік әдебиеттің негізін қалап кетті. Оқырмандар бүгінге дейін іздеп оқитын жазушыға айналды.

Кемел Тоқаев жауынгерлік мінез-құлыққа ие еді. Дөп келген қиындықтар мен қауіп-қатерді елең құрлы көрмейтін. Өзінің риясыз, турашыл мінезінің арқасында шығармашылық тақырып таңдауда, тарих алдында ешқашан тайсалмады. Көкейіне берік ұялаған балалық шақтағы қилы-қилы бастан кешкендері оның «Солдат соғысқа кетті» атты романында айқын көрініс тапқан.

Бұл романнан оның балалық шағындағы жанкешті тағдырын көруге болады. Оның әке-шешесі туған жері Жетісудағы Қараталдан Қырғызстанға өтеді.

...Сол күні азанда ол ағасымен бірге әкесін іздеуге шығады. Бірақ күтпеген жерден жол-жөнекей жолыққан жетім балаларды жинау тобы өздерінің міндетін орындау үшін оларды ат арбаға отырғызып, жетімдер үйіне алып кетеді. Ол кездегі балалар үйінің шарт-жағдайы мәз емес еді. Төсек-орын, көрпе-жастық болмайтын. Жетім балалар еденге төселген жалғыз киіздің үстінде киімшең түнейтін. Солай болса да, бұл жоқтан жақсы еді.

...Кемел Тоқаевтың жатын орны терезенің тұсында болғандықтан, әйнектен түскен күн сәулесі оны әнтек қуантты. Әлжуаз денесі жылынып, мейірімге бөленгендей әлденіп, қуат жинады. Жыл аунап, көктем шыға жер көгергенде, ағасы әке-шешелерінің өлі-тірісін білуге Бішкекке аттанады. Ақыры кезінде олардың отбасын қабылдаған Яков есімді орыстан нақты хабар алады. Бұғанасы қатпаған қарындасы пешке құлап, сал болып төсекте жатқан анасының көз алдында тірідей өртеніп кеткен. Соның күйігінен анасы да көз жұмған. Әкесі ағайынды екеуін іздеп дерегін таппаған соң, үйін тастап, ізім-қайым жоғалған. Біреулерден өзін өзенге тастап, мерт болған болуы мүмкін дегенді естіген...

Олар сөйтіп тұлдыр жетімге айналады. Олардың отбасы мен балалық шақтағы жәбір-жапасы жаппай коллективтендіру салған қасіретті жылдардың шынайы бейнесі-тұғын. Тарихтың сол бір аты шулы науқаны Қазақстанға зор ашаршылықты алып келді. Екі миллионнан астам қазақтың жанын жалмады.

Жазушы ретінде Кемел Тоқаев бұл тарихпен батыл бетпе-бет келіп, шығармалары арқылы шындықты жайып салды. Сонысы үшін де оның шығармалары өміршеңдікке толы болды. Ол өз шығармалары арқылы Қазақстандағы ұжымдастыру науқанының зардаптары мен ақиқатын айтып қана қоймай, соғыстың құпиясы мен қалтарыстарын ашып, Совет сарбаздары мен фашистер арасындағы соғыстың шынайы кейіп-кеспірін суреттеді, ештеңені жасырып-жаппады. Әлбетте, Отан соғысы да барлық алдыңғы соғыстар тәрізді ерлік пен қаһармандыққа, ездік пен енжарлыққа, қолбасылардың көреген һәм ақымақ шешімдеріне толы. Жеңіс пен жеңіліс жеңімпаздың жалауын желбіретсе, жеңілушінің тауын шағып, торықтырады. Мұның бәрі оның қаламымен мейлінше сенімді суреттеледі. От пен оқты өз басынан өткергендер ғана бастан кешкенін осылай шынайы жаза алады. Әрине, мұндайда идеологиялық қақпанға түсіп қалудан сақ болу керегі тағы бар. Осының бәрі жазушының көркемдік шеберлігі мен асқақ шығармашылық қуатын одан ары айшықтап, көркемдік болмысын аша түседі. Сол үшін де оның жазғандарының астарында ақиқат жатқанына күмәнің қалмайды.

Кемел Тоқаев өз шығармалары арқылы ақиқат пен арды биік көтеріп, «арым – жанымның садағасы» деген ұғымды насихаттайды. Өмір мен өлім тайталасқан шайқаста адамға түсетін таңдау ــ өз ар-намысын қорғау. «Арым – жанымның садағасы» дейтін қазақтың қанатты сөзіне сенсек, ол пенде біткеннің бойында болатын үрейді жеңеді, сонымен қатар дәрменсіздік пен қорғаншақтыққа бекзаттық танытып, кешірімшілдік жасауды да үйретеді. Жазушы өзінің бірқыдыру детективтік шығармаларында келешек ұрпақты береке-бірлікке, ағайын-туысты татулыққа, қазақтың дәстүрлі мәдениетінің мұрагері болуға, оны дәріптеуге шақырады. Ал дәстүрлі мәдениеттен алшақтаған, іштен ірітетін, ағайынды араздастыратын, салт-санаға кереғар мінез-құлықтарды аяусыз осқылайды.

Бір қызығарлығы, Кемел Тоқаевтың шығармаларынан біз тіл үйренудің үш әдісін көреміз (біріншісі – орыс тілін балалық шағында көпұлтты ортада балалармен бірге ойнап жүріп үйренгені; екіншісі – мектептен үйренгені, ал үшіншісі – соғыс кезінде үйреніп, жетілдіргені. Оның соғыса жүрсе де тіл үйренуді ұмыт қалдырмағаны таңғаларлық дүние.

Кемел Тоқаев кешегі Кеңес одағының төрт тарихи кезеңін, яғни Сталин, Хрущев, Брежнев және Горбачев кезеңдерін бастан кешірді. Өкінішке қарай, Қазақстанның егемендікке ұмтылған ел болған – 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасын көре алмады (кей ғалымдар бұрынғы Кеңес одағының ыдырауы осы күннен басталды деп есептейді). Бірақ ол Қазақстанның түптің-түбінде Тәуелсіз ел болатынына кәміл сенді. Оның арманы ақыры орындалды.

Кемел Тоқаевтың ғұмырнамалық романы «Солдат соғысқа кетті», «Соңғы соққы», «Ұясынан безген құс» романдары, «Түнде атылған оқ», «Тасқын», «Қастандық», «Сарғабанда болған оқиға», «Қыс қарлығаштары», «Таудағы жаңғырық» повестері, «Тұйық жол» және «Сарбаз қабірінің басында» әңгімелері, балаларға арналған «Жұлдызды жорық» әңгімесі, «Замандас сыры – журналистің жол дәптерінен» естелігі, «Қызыл комиссар», «Қылмыскер кім?», «Сиқырлы сырлар» пьесалары сүйіп оқитын оқырмандарымен бірге жаңа ұрпақтың өсуіне серпін беріп, септігін тигізеріне сенімдімін.

Қытай тілінен аударған

Думан АМАНҰЛЫ