Желтоқсан оқиғасы тарихтан әділ бағасын алмай келеді

«Мың өліп, мың тірілген» қазақ сонда да өмірден үмітін үзбеген еді. Бірақ оған тағы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының жарасы қосылды. Елдің жүрегіне қан, кірпігіне мұз қатырған сол сәт әр қазақ баласының көкейінде сақталатынын уақыт өзі дәлелдеп келеді.  Желтоқсан оқиғасы туралы көркем шығарма жазғандар санаулы ғана. Солардың бірі, «Қараөзек» романының авторы, жазушы Нұржан Қуантайұлымен өткізген сұхбатты оқырман назарына ұсынамыз.  

— Желтоқсан оқиғасы – біздің ұлтымыздың жүрегіне түскен жазылмас жараның бірі. Осы ірі оқиғаның ақиқаты туралы тарихшылар әлі де толық баға бере алмай отыр. Бұның себебі неде деп ойлайсыз?

— Тарихшылар толық бағасын беру үшін толық материалға ие болуы керек. Өкінішке қарай, біздің елдің архивтерінде сақталып тұрған том-том материал  жойылып кеткен деп естиміз. Цифрға жүгінетін тарихшылар үшін бұл орны толмас олқылық. Бірақ осыдан 20 жыл бұрын Серікболсын Әбділдин «Мәскеу архивтерінің бірінен Желтоқсан дүрбелеңі туралы 37 том жатқанын өз көзіммен көрдім» деп айтып отырды. Сондықтан бізде жойылса да, Мәскеуде бар, түптің түбінде бәрі қалқып су бетіне шығады, тарихшылар сол дүрбелеңнің түп себебін, жастарды арандатқан дөкейлердің аты-жөнін, үш күнгі жазалау операциясының әр минутына дейінгі жай-жапсарын – бәрін жазады. Оған күмән болмасын.

 Әйткенмен сатуға шығарылмаса да, кітапханада жоқ болса да, шындықтың бетін ашатын құнды құжат, күшті кітап жоқ емес. Мысалы, Әркен Уақ деген автордың Мәскеуден шыққан «Геноцид против казахского народа» деген кітабы бар. Ол кісі Желтоқсанда ұсталған кезінде жоғары оқу орнының доценті, ақыл тоқтатқан азамат еді. Жазалаушы машина оны да еңіретіп соттап жіберген. Бірнеше жыл лагерьде отырып келген соң, ол ізденіп архивтерде отырып, көп құжат жинайды, әлгі кітап – сол құжаттар жинағы. Қазақ жастарын жазалаған штабты кімнің басқарғаны сол құжаттарда тайға таңба басқандай жазылып тұр.   

— Желтоқсан оқиғасы  негізінде «Қараөзек» атты роман жаздыңыз. Шығармаға керек деректерді қайдан алдыңыз? Өзіңіз осы оқиғаға қатыстыңыз ба?

— Мен Желтоқсанға қатысқан жоқпын. Ол кезде мектепті енді бітірейін деп жатқан оқушымын. Бірақ студент кезімде айналамдағы жұрттың көбі Желтоқсанда алаңда тұрған қыз-жігіттер болатын. Кейін лагерьлерден келген желтоқсаншылармен де талай сұхбаттастым. Алаңдағы қанды операциялар туралы есептер мен естеліктерді оқыдым.  Әсілі, «Қараөзектің» алғашқы тарауы ғана 86-жылғы Желтоқсан дүрбелеңі мен алаңдағы топқа қосылған бас кейіпкердің сотталып, түрме мен лагерьді көріп келген жылдарын суреттейді. Қалған тараулары 91-жылдан кейінгі оқиғаларды қамтиды.

— Осы шығармаңызға Герольд Бельгердің: «Жас жазушының зеректігіне, ойлылығына тәнті болдым», – деп, жоғары баға бергенін білеміз. «Қараөзек» түрік тіліне де аударылды. Ол жақтағы оқырмандардың ықыласы қандай болды?

— Түрік тіліне аударылған романды бастан-аяқ қарап шыққан, редакторы болған – жазушы Сузан Чаталолук. Әуелі 2000 данамен шықты. Кейін тағы 3000  данамен шығардық деп жазып жіберіпті. Соған қарағанда түрік оқырмандары жаман қабылдамаған сияқты. 

— «Қараөзектегі» бас кейіпкердің бірі – Хақназар деген азамат. Кейіпкер атын ханның атымен ұқсас етіп қоюыңызда нендей сыр бар?

— Ешқандай сыр жоқ. Қазақ пен қырғызды қырық жыл билеген ұлы хан Хақназар тарихтағы өз бағасын әлі толық ала алмай келеді. Қазақ тарихында ол секілді қырық жыл хан болған әмірші жоқ. Жауынгер, данышпан хан болған. Қапияда жау қолынан қаза тапқан. Менің кейіпкерім де шығармада жау қолынан қаза табады. Содан ба, әлде ұлы ханның көмескі жатқан асыл есімі қайта жаңғырсын дедім бе, бас кейіпкердің атын Хақназар қойыппын.

— Б.Тілегенов пен Т.Сәукетаевтың Желтоқсан туралы жазған романдарын оқыған боларсыз, бұл шығармалар шындыққа қаншалықты жақын, несімен құнды?

— «Қараөзек» романын осыдан 20 жыл бұрын жаздым. Шығарманың негізгі арқауы Желтоқсан дүрбелеңі емес, соның фонында 80-90 жылдардағы қазақ жастарының тағдырын көрсету еді. Романды жазардан бұрын, Б.Тілегеновтің шығармасын оқымаппын. Артынан оқыдым. Ал Т.Сәукетаевтың романы кейінірек жазылды. Екеуі де Желтоқсан дүрбелеңін әр қырынан көрсететін жақсы туындылар.

— Романыңыздың атын не үшін «Қараөзек» деп қойдыңыз?

— Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағын, қар теуіп бәйшешек шыққан, адыр жоны қарайып, алашабыр болған ерте көктемді қазақ «қараөзек шақ» дейді. Роман оқиғалары да отар заман – қақаған қыс кетіп, тәуелсіздік келген, ел қалт-құлт етіп қатарға іліге бастаған қараөзек шақты қамтиды. Сол себепті «Қараөзек» деп қойдым. Осы тұста айта кетейін, роман түрік тіліне аударылғанда «атын өзгерте берсеңдер болады» дедім түрік ағайындарға. Сонда олар «ол сөз не мағына береді» деп сұрады. Түсіндірдім. «Ә, жарайды, өзгертеміз» деді. Біраз уақыт өткен соң хабарласты. «Біздің тілде «қараөзек» деген сөз жоқ, бірақ османлы тілінің, ескі түрік сөздіктерін қопарсақ, ондай сөз болыпты, енді біз қазіргі түрік тіліне «қараөзек» деген жаңа сөз сіңе берсін деген ниетпен романның атын сол күйінде қалдырсақ деп отырмыз, қалай қарайсыз?» деді  маған. «Мейлі, сіздерге жараса болды ғой» деп жауап бердім. Сонымен, түрік тілінде де «Қараөзек» деген атаумен баспадан шықты.

— Желтоқсан оқиғасынан кейін жазықсыз жазаға кесілгендер көп болғанын шынайы деректер дәлелдейді. Сіздің шығармада да осындай детальдар кездеседі. Шығарма жазу үшін түрме азабын арқалағандармен кездесіп, пікірлескен бе едіңіз? Олар не айтты?

— 1986 жылғы Желтоқсан – тарихи әділ бағасын ала алмай отырған оқиға. Біз, әрине, оған баға беруге емес, сол уақытты суреттеуге ұмтылдық. Материал жинау жағына келсек, Алматыдағы Желтоқсан дүрбелеңіне қатысып, «отырып» келген жігіттердің бірсыпырасымен әңгімелестім. Алаңдағы оқиға жөнінде, әсіресе түрме, лагерь өмірі туралы көп материал жинадым. Әйткенмен басты міндет тарихи зерттеу емес, көркем шығарма жазу болған соң, сол күндердің рухын көрсете білу керек болды, ол мұратқа жеттік пе, жоқ па – оны шығарманың өзі айта жатар.   

— Жаңаөзен оқиғасы да желтоқсан айында болды. Осы оқиға туралы да біздің жазушыларымыз көбінде үнсіз қалуға тырысты. Бұған не себеп?

— Білмеймін. Үнсіз қалмаған қаламгерлер де бар. Дәл сол айда Жаңаөзеннің қанды қасабын айыптап әдебиет сыншысы Амангелді Кеңшілік үлкен эссе жазды, ақын Ұлықбек Есдәулет өлең жазды. Бәрі үнсіз қалды деп айтуға келмейтін шығар. 

— Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарын сіздің буын жақсы біледі. Сол кезде қалам ұстаған небір дарын иелері қап арқалап базарға кеткенін де естідік. Ал сіз сондай тарғалаң шақта өзіңізді қалай сақтап қалдыңыз?

— 90-жылдардағы мәдени ситуацияны «мәдени хаос», «мәдени бұлғақ кезеңі» деп сипаттау керек. Бір сөзбен айтқанда, өліара шақ. Өйткені 92-жылдан соң «еркіндік алған» қоғамның «құндылығы» мидай араласып кеткені соншалық – кейде тіпті бір кеңістікте кереғар идеалдар қатар өмір сүре беретін болды. Бұл бізге таңсық еді. 90-жылдардың басында әдебиетке дайындықпен келген біздің буын өндіртіп жазар еді, сорына қарай, созылған өліара туды. Өліара демекші, қытайдың бір ойшылының «Дұшпаныңа жамандық тілегің келсе, заманалар ырғасқан бұлғақ кезеңде өмір сүруін тіле» деген сөзі бар, тіле-тілеме, 90-жылдардың ауыр заманы, мәдени хаосы біздің буынның өмірінде терең із қалдырды. Бәрі қирады, келешекке сенім болмады. Мәселен, дарынды ақын Әділ Ботпанов досымызды сол заман жұтып қойды. Мен өзімді сақтап қалдым деп айта алмаймын, айлық шайлыққа жетпей, базарға да шықтық, жатақтан-жатаққа көшіп қаңғырып жүрдік, қаншама асыл уақытым өліп кетті.

— Егер мүмкіндік болса, Желтоқсан туралы енді қандай шығарма жазсам деген ойдасыз?

— Шынымды айтайын, әзірге жоспарымда жоқ.