Жұмбақ әйел бейнесі (Алексей Бортниковтың шығармашылығы туралы)

Ол осы тұста кәсіби көркем білімнің іргетасын қалауға тікелей атсалысты. Бұл оқу орны кейіннен О.Таңсықбаев атындағы училище аталып, ұлттық көркемдік мектептің жетекші орталығына айналды. Демек, Бортников – қазақ суретшілеріне кәсіби бейнелеу өнерінің әдістемелік, эстетикалық бағыт-бағдарын берген алғашқы тұлғалардың бірі. Оның шеберханасынан өткен көптеген суретшілер Бортниковты өздерінің алғашқы ұстазы ретінде ғана емес, көркемдік ойлауды дамытқан рухани жетекші ретінде де еске алады.

А.Бортников 1909 жылдың 25 ақпанында Қызылорда облысы Қармақшы ауылында дүниеге келген. Ол пошта саласында қызмет еткен механиктің отбасында тәрбиеленді. 1916 жылы Алматыға келіп, осында орта мектепті аяқтады. Бала кезінен бейнелеу өнеріне ерекше құштарлық танытады. Ал өнерге деген қызығушылығының оянуына кәсіби суретші ағасының ықпалы зор болған деседі.

Алматыға келген жас Бортников 1920 жылдардың басында қазақ кәсіби бейнелеу өнерінің қалыптасуына ықпал еткен көрнекті суретшілер Н.Г.Хлудов пен А.С.Пономаревтің студиясына түседі. Хлудов Жетісу өлкесінде кәсіби өнер мектебін алғаш ашқан тәжірибелі мамандардың бірі еді. Оның студиясы өңірдегі жалғыз жүйелі көркемсурет мектебі саналып, болашақ қылқалам шеберлері үшін негізгі шығармашылық орталық болды. Бортников мұнда 1922-1928 жылдары білім алып, алғашқы кәсіби машықтарын қалыптастырды.

Бортниковтың шығармашылық тұрғыда қалыптасуы Қазақстандағы интенсивті мәдени өзгерістер кезеңімен қатар жүріп жатты. Мысалы, 1928 жылы КазАССР-де жаңа латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі қабылданды. Бұл реформа білім беру жүйесіне, баспа ісіне және көркемдік ортаға айтарлықтай әсер етті. Бұған дейін Қазақстанда араб жазуы қолданылған болатын. Негізі мұндай жаңалықтар кең ауқымды мемлекеттік модернизацияның бір бөлігі еді. Өзгерістер әдебиетке, мәдениетке, сондай-ақ визуалды өнердің институционалдық дамуына да ықпал етті. Дәл осы жаңа интеллектуалдық климатта әлі де жас Бортников өз жолын іздеп, сурет әлеміне аяқ басты.

Кәсіби деңгейін тереңдету мақсатында Бортников кейін Одесса көркемсурет институтының кескіндеме бөліміне оқуға түседі. ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдарында бұл оқу орны Кеңес Одағының ең беделді көркемсурет мектептерінің бірі саналды. Ол тіпті Киев және Ленинград академияларымен қатар тұрған білім ошағы болды. Бортников институт қабырғасында сол дәуірдің танымал педагогтарының бірі профессор Д.К.Крайневтен тәлім алды. Жазғы каникулында Бортников Ленинградтың геологиялық экспедиция құрамына кірді. Ол бұл сапарында Бетпақдала мен Тянь-Шань өңірлерін аралап, қазақ даласының айрықша табиғатын, көшпелі тұрмыстың тыныс-тіршілігін, халықтың қарапайым өмір салтын өз көзімен көрді.

1932 жылы институтты «Темір ұста цехы» атты дипломдық жұмысымен ойдағыдай аяқтағаннан кейін Бортников тағы да бірқатар жаңа экспедицияларға қатысып, КСРО Ғылым академиясының Геологиялық музейінің тапсырысы бойынша «Орталық Тянь-Шань тауларының панорамасы» және «Хан-Тәңірі шыңы» атты көлемді әрі мазмұнды картиналарын жазды.

Оқуды бітіре салысымен А.Бортников, кәсіби түрде қалыптасқан, шығармашылық бағыты айқындалған жас суретші ретінде Қазақстанға оралады. 1933 жылдан бастап ол елдің кәсіби шығармашылық тынысына белсене араласып, көрмелердің тұрақты қатысушы және КазССР Суретшілер одағының мүшесі атанды. 1936 жылы ол Мәскеуде өткен Қазақ өнері мен әдебиетінің декадасына қатысты. Бұл тарихи өнер жобасына суретші «Комсомолка-казашка у знамени» және «Карательный отряд» картиналарын ұсынды.

1934 жылы өткен КСРО Жазушылар одағының алғашқы съезінде социалистік реализм жаңа ресми көркемдік әдіс ретінде бекітілді. Социалистік реализмге «революциялық дамушы өмірді шынайы және тарихи-нақты көрсету» міндеті жүктелді. Яғни, қылқалам шеберлерінің туындыларындағы кейіпкерлердің еңбекке деген құштарлығы, жарқын болашаққа деген сенімі және қоғам мүддесіне қызмет етуге деген ықыласы айқын көрініп тұруы шарт болды. Дәл осы тарихы күрделі, идеологиясы қатаң кеңістікте А.Бортниковтың шығармашылығы мен өзіндік көркемдік бағыты қалыптасты.

1938 жылдан бастап Бортников Алматыдағы енді ғана ашылған театр-көркемсурет училищесіне ұстаз ретінде шақыртылды. Бұл кезде театр да, бейнелеу өнері де мемлекеттік қолдауға ие болды, сондықтан мұндай оқу орнының құрылуы әлеуметтік және мәдени тұрғыдан маңызды саналды. Онымен қатар мұнда Н.Крутильников, Р.Ардатов, кейінірек Л.Леонтьев пен А.Черкасский сынды бірегей ұстаздар жас буын суретшілердің кәсіби қалыптасуына ықпал етіп, ұлттық мектептің іргесін қалады. Бортников бұл оқу орнында 25 жылға жуық педагогикалық қызмет атқарды.

1940 жылы республика суретшілерінің алғашқы съезі өтіп, Қазақстандағы көркем процестер мен шығармашылық талаптар жүйеленді. Осы үлкен өзгерістердің дәл ортасында Бортников та болды. 1958 жылдан бастап А.Бортников тек қазақ емес, КСРО Суретшілер одағының мүшесі атанып, кәсіби мәртебесін ресми түрде нығайтты.

1969 жылы суретшінің 60 жылдық мерейтойына орай Бортников шығармашылығының қарымын кеңінен танытатын үлкен жеке көрмесі ұйымдастырылды. Суретші бұл кезеңде елге танымал, ұлттық көркемсурет мектебінің қалыптасуына үлес қосқан тұлға ретінде бағалана бастады.

1971 жылы Бортниковке өнердегі ұзақ жылдық еңбегі үшін, педагогикалық қызметі және бейнелеу өнеріне қосқан зор үлесі үшін «Қазақ КСР еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағы берілді. 1980 жылдың 29 қарашасында А.Бортников Алматы қаласында дүниеден өтті.

Көктемгі пленэр

Ендігі ой Бортниковтың қылқаламынан туған екі туынды төңірегінде өрбімек. 1-сурет: «Хлудов жайлауда» (1960) деп аталатын картина. Бұл шығармада Бортников ұстазы Н.Хлудовтың бейнесін дала тынысымен ұштастырады. 1920 жылы Хлудов ұйымдастырған көркемсурет студиясында А.Қастеев, С.Чуйков, А.Бортников және кейіннен қазақ бейнелеу өнерінің тарихына енген басқа да шеберлер білім алғаны белгілі. Сондықтан Бортниковтың аталмыш туындысы ұстаздың қазақ өнеріне сіңірген еңбегін оның бейнесі арқылы сақтап қалуға бағытталған естелік жұмыс болса керек.

Бортников ұстазының фигурасын дәлдікпен және үлкен құрметпен бейнелейді. Суретшіні ол ашық аспан астында, күннің жұмсақ шуағына малынған кең жайлаудың қақ ортасына отырғызған. Қолшатырының көлеңкесіне жайғасып, этюдниктің алдында отырған Хлудовтың бейнесін – табиғат бесігінде тербеле отырып, айналаны көзбен ғана емес, жүрекпен тануды үйреткен ұстаз ретінде көрсетеді.

Суретшінің қолындағы палитра мен қылқаламына таңырқай қараған айналасындағы ауыл адамдары картинаның эмоционалды өзегі, олар туындыға жылулық береді. Хлудовты қоршаған балалардың көзқарасында алғашқы шабыттың ұшқыны сезіледі. Міне, осы арқылы Бортников қазақ жеріндегі өнердің жалғасуын, жаңа буынның оянған шығармашылық сезімін көрсететіндей.

Ал сол жақ бұрыштағы кең етекті сары көйлек пен ақ кимешек киген әйел бейнесі – композициялық тұрғыдан жұмбақ фигура. Ұршық ұстап тұрған әйел қазақ дәстүрі мен қолөнерін жалғаушы іспетті. Ең қызығы, келесі картинада ол тағы да кездеседі.

«Мал өсіруші колхозшылардың хаты»

Ал енді Бортников шығармашылығындағы екінші, маңызды, туындыға оралайық. «Хлудов жайлауда» картинасы даладағы шығармашылықты, суретші мен халық арасындағы ерекше үндестікті бейнелесе, 1949 жылы жазылған «Мал өсіруші колхозшылардың хаты» – мүлдем басқа эмоциялық ритмнің суреті.

Бұл картина саяси ахуал күрделі, идеологиялық бақылау қатаң уақытта жазылғаны түсінікті. Туындының алғашқы нұсқасында орталық кейіпкерлердің қатарында Иосиф Сталиннің бейнесі де болғаны мәлім. Алайда кейіннен Сталиннің бейнесі боялып, өшіріліп тасталған. Бұл дерек суреттің тек эстетикалық емес, саяси кеңістікте де өмір сүргенін, идеологияның көркем бейнелеу тіліне тікелей ықпалын көрсетеді. Қалың бояудың астында «елес» болып қалған сол бейне – уақыттың қатпарлы жадын сақтап тұрғандай.

Шығарма – үлкен, монументалды композиция. Бортников мұнда реализмнің классикалық дәстүріне сүйеніп, социалистік реализмнің талаптарын да дәл орындап шыққан. Картина көп фигуралы болғандықтан, оның құрылымы өте күрделі: әр кейіпкердің позасы, жүзі, мінезі – барлығы идеологиялық ойды жеткізуге бағытталған.

Мұнда бірінші пландағы сырмақ ерекше көзге түседі. Оның өрнегін, фактурасын, түстік шешімдерін суретші аса дәлдікпен береді. Сәндік өнер элементтері жұмыстың жалпы ритмін жұмсартып, композицияға ұлттық нақыш үстейді.

Сюжет социалистік өмірдің жарқын бейнесін көрсетуге бағытталған. Мұнда бәрі идиллияда: ортақ еңбек, ауыл тіршілігі, колхозшылардың ұйымшыл әрекеті, күнделікті қарапайым тұрмыс. Социалистік реализмге тән пафос пен оптимизм бұл жұмыстың композициялық құрылымында да, кейіпкерлердің мінезінде де анық сезіледі.

Бір қызығы, бұл суреттің де сол жағында «Хлудов жайлауда» картинасында кездесетін сары көйлек пен кимешекті әйелдің бейнесін көреміз. Оның да қолындағы ұршық баяу айналып тұрғандай. Бірінші картинадағыдай, мұнда да ол дәстүрдің үзілмес жібін сақтаушы болып көрінеді. Екі туындыны өзара жалғап тұрған да – осы архетиптік фигура. Бәлкім, бұл суретшінің өмірінде болған нақты адам шығар. Бәлкім, ол жинақталған образ, Бортниковтың санасында қалып қойған қазақ даласының мызғымас ритмі, салт-дәстүрдің тіні, немесе жайлаудың өз «қорғаушысының» көрінісі шығар...

Сары көйлектегі жұмбақ бейне

Екі картинада да қайталанатын, ұршық иіріп, кең етекті сары көйлек киген әйел бейнесі жай ғана көшіріп салынған модель болмаса керек. Бәлкім, ол Бортниковтың көркемдік қиялынан туған, «Жайлаудың рухы» іспетті жинақталған, киелі образ шығар.

Екі картинаны қатар қойғанда байқалатын нәрсе – осы әйелдің уақыттың да, мазмұнның да алдында өзгермейтін тыныш әрі тұрақты образы. 1960 жылдары жазылған «Хлудов жайлауда» жұмысы мейірімге толы шығармашылық сәтті бейнелесе; 1949 жылы орындалған «Мал өсіруші колхозшылардың хаты» туындысы – социалистік салтанатты композиция, мүлде басқа атмосфера, басқа идеологияның көрінісі. Алайда осы екі түрлі әлемнің шетінде тұрған әйел бейнесі мәңгілік тылсым секілді, сол күйі өзгеріссіз қалған.

Ұршық – уақыттың жібін иіру деген мағынаға жақындайтын метафоралық образ. Бортниковтың «кимешектегі анасы» да қазақ даласының үзілмес өмір жібін үздіксіз иіріп тұрғандай әсер береді. Кім білсін, бәлкім, ол ауыспалы дәуірдің алай-дүлей ортасында өзгермейтін дәстүрдің биік символы шығыр. Немесе саяси ойындардың алмасып, замана ағысы өзгерген тұста жоғалмайтын мәдени тамырдың нышаны болар. Дегенмен бұл бейнені бір ғана қалыпқа салып, түпкілікті қорытынды айту да дұрыс емес. Себебі бұл әйел тіршіліктің тынысын сақтап тұратын әйелдік бастаудың, Ұмай ананың (немесе Ана-Жердің) символы болуы да әбден мүмкін. Суретші Бортников мұны бізге тікелей айтып жеткізбейді. Бірақ оның туындыларындағы осы бір айнымас, тұрақты фигура суретшінің ішкі түсінігін және қазақ мәдениетінің мәңгілігіне деген сенімін символикалық тұрғыдан көркем жеткізген үлгісі деп тани аламыз...

Санжар Сырғабаев,

суретші-өнертанушы, Ә.Қастеев атындағы Ұлттық 

өнер музейінің ғылыми қызметкері