Зиярат дәстүрі: Қасиетті орынның қадірі мен қоқысы

Осындай құндылықтардың елеулі бөлігін зиярат орындары құрайды. Зайыры қорым, кесенелерді қасиетті санап, оған тәуап етіп, аралау қай халықтың да ежелден қалыптасқан әдеті дерсің. Соңғы жылдары мұндай адамдардың қатары тіпті көбейді. Сәйкесінше, әлеуметтік желілерді қасиетті орындардың қоқысқа толып, қараусыз қалатыны туралы видеолар тарап жүр. Әдетте қорымдардың қоқысқа толып, қараусыз қалуының себебі – рухани жауапкершіліктің, ұят пен экологиялық мәдениеттің төмендеуі, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық бақылаудың жүйесіздігіне кеп тіреледі. Қалай десек те, «қасиетті мекенге бару» қазіргі таңда эмоциялық не коммерциялық сипатқа ие болып бара жатқаны жасырын емес. «Жас Алаш» бүгін осы тақырып аясында дөңгелек үстел ұйымдастырды. Біздің сауалымызға философия докторлары Бауыржан Сайфунов пен Фэриде Болатқызы, «Әзірет Сұлтан» Ұлттық тарихи-мәдени музей-қорығының кіші ғылыми қызметкері Ағаділ Хазретәліұлы және шырақшы Дәурен Нығматулин қатысты. 

Ж.А: Ел ішінде қорым аралап, зират басына түнейтіндер көп. Бірі – құлшылық жасау үшін не тілек-арманын айта барса, енді бірі ата-бабасын еске алу мақсатында барады. Бірақ қашан қарасаң, сондай орындар қоқысқа толып, лас, қаралмай жатады. Осыған не себеп?

Б.С: Қорым қазақ дүниетанымында тек жерлеу орны ғана емес, рухани жадтың, ататектің және қоғамдық ұжданның көрінісі саналады. Ел ішінде қорым аралап, зират басына түнеу, дұға оқу немесе ата-баба рухына тағзым ету дәстүрі мұсылмандықтан бұрын болған дәстүр. Қазақ даласы тұтас мұсылмандықты қабылдаған кезеңдерде бұл рухани құндылықтың мәні исламдық сипат алып, өміршеңдігін жалғастырып келеді. Дегенмен соңғы ғасырда бұл дәстүрдің рухани мазмұны әлсіреп, оның орнына сыртқы салттық әрекет пен тұрмыстық дағды қалыптасып қалғаны байқалады. Қорымдардың қоқысқа толып, қараусыз қалуының басты себептері мынандай деп түсіндірсек болады. Ең әуелі рухани жауапкершіліктің және қоғамдық санадағы ұят категориясының әлсіреуі. Кей жерлерде қорымдарды қоғамдық ортақ игілік ретінде емес, «жеке ата-баба зираты» ретінде қабылданады. Қорым мәдениетінің білім беру саласында, діни және қоғамдық деңгейде жүйелі насихатталмауы және экологиялық мәдениеттің төмендігі және санитарлық бақылаудың болмауы да осы мәселеге себеп боп отыр. Мұндай жағдайлар жалғаса берсе, халықтың рухани іс-әрекеті мәннен ажыраған рәсімге айналып, зират мәдениетінің тазалық пен құрмет этикасы ескерусіз қалары анық.

Діндер тарихын зерттеуші, әлемге танымал ғалым Харун Гүнгөр: «Әр халықтың мәдениеті мазардан басталады» дейді. Сондықтан «мазаратқа құрмет – тарихқа құрмет, өткенге құрмет» деп айтуға толық негіз бар. Өзіңіз қараңызшы, өркендеген, дамыған елдер мазарларға қалай құрмет көрсетеді. Қорымдарға қашан құрметіміз артады, сол кезде, бәлкім, өркендеуге бет алатын шығармыз. Мұны ата-бабаларымыз «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деп айтып кеткен жоқ па?!

Ф.Б: Мұндай орындарды тұтастай қоқыс алып жатыр деу үстірттік болар. Әдетте киелі орындарды қарап, бақылайтын әкімдіктер мен жергілікті, республикалық, аймақтық, мемлекеттік мекемелерде комиссия болады. «Діни бірлестіктердің қызметін реттеу» комиссиясы мен жергілікті әкімдіктер елді мекендердегі мешіттердің, имамдардың біліктілігін қарап, тексеріп отырады. Сонымен қатар қорымдардың тазалығын, қоршалуы мен шырақшылардың жай-күйін, әлеуметтік тұрмыс-тіршілігін де реттеп отырады. Осы орайда тағы бір мәселе алға шығады. Біздегі зираттар мен қорымдар республикалық деңгейге микроқорымдар мен макроқорымдар болып бөлінеді. Макроқорымдар мемлекеттік тіркеуге алынып, арнайы абаттандыру, тазалау жұмыстарын жүргізіп отырады. Ал микросакралды қорымдарға жергілікті халық өзі жауап береді. Мұндай орындар әдетте сол өлкедегі әулие кісіге арнап салынады да, айналасы әулет пен руға тиесілі болады. Сол әулет не ру сол қорымның жан-жағына, тазалығы мен инфраструктурасына, шырақшы жалдауға, шырақшыға үй салып беру жағына жауап береді. Біздің елімізде қалыптасқан мәдениет осындай. Сондықтан еш айғақсыз қоқысқа толып кетті деп байбалам салуға тағы болмас. Қай жаққа барсаңыз да, бәрінің басында шырақшылары болады. Шырақшылар не тарихи тұлғаның ұрпақтары сол мекеннің тазалығын өзі реттеп отырады. Осыдан аз ғана уақыт бұрын 100 микросакралды киелі орынның тізімі жасалып, барлығы дерлік мемлекеттің бақылауына алынды. Қазір қайта киелі орындар емес, туристік орындар қоқысқа толып, былғанып жатқаны жасырын емес. Оның үстіне қазір мемлекет тарапынан бөлек, ЮНЕСКО сынды ұйымдар да киелі орындарды бақылауға алып жатыр. Дегенмен биыл қызық жайтты көзім шалып қалды. Биыл Құрбан айт тұсында бір тұрғын Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне барып, қойын сойып, қанын ағызып, арбаға салып алып келе жатыр. Міне, дәл осындай жайттардың салдарынан киелі орындар ластанып жатыр, бәрі нашар деген біржақты көзқарас пайда болады. Қайта біз байбалам салмай, зиярат етудің әдебі, салт-жоралғысы мен мәдениеті жайлы кеңірек насихаттап, айтуымыз керек.

А.Х: Жалпы біздегі киелі орындарды екі бағытта қарастырсақ болады. Кішігірім зираттар мен халық арасында әулие саналатын немесе белгілі бір тарихи тұлғалардың кесенелері саналатын сакралды орындар. Мұндай орындарға қандай мақсатта баратыны әркімнің өз наным-сеніміне байланысты ғой. Лас боп жатуы, қоқысқа толуы азаматтық қоғамдағы ішкі мәдениет деңгейі дамымай жатқанынан хабар беретін шығар. Негізі мәдениет деген түгел қоғамға таңып беретін дүние емес. Мәдениет әр адамның өзінен басталады. Өзінің үйін, көшесін, айналасын таза ұстайтын адам қасиетті мекендерді де ластап кетпейтін шығар. Ал мұндай жағдайлар қайталана берсе, жүйелі түрде мемлекет не қауымдастық тарапынан ескертулер, бақылау жұмыстары жүргені абзал.

Д.Н: Иә, ондай жағдай екі күннің бірінде боп жатады ғой. Негізгі себеп – мәдениет пен жауапкершіліктің жоқ болуы деп ойлаймын. Көп адам қорымды киелі орын ретінде емес, бір сәттік тілек айтып кететін жер ретінде қабылдайды. Сондықтан кесене, қорымдарға келіп, зиярат ететіндердің басым көпшілігі өзінен кейін қалдыратын ізіне мән бермейтіні рас. Бұрын үлкендер зиратқа ат ізін сирек салатын еді, жаны қиналғанда, бар жүрегімен, ықылас-ниетімен барушы еді. Қолына суын алып, аруаққа бағыштап, сол мекеннің топырағына аяғын байқап басатын. Ал қазір не көп, көлік көп, телефон көп, бірақ адамдардың ниеті де бұрынғыдай емес. Көп адам қорымға тәу етуге емес, әйтеуір «жолдағылар айтып еді», «әулие тілегіңді қабыл етеді екен» деп атүсті ниет, жеңіл оймен келеді. Сөйтеді де, келген жерін қоқысқа толтырып, ішкен суының бөтелкесін, тамақ қалдығын шашып кетіп қалады. Мұндай орындарда тазалық сақтауды ешкім міндетім деп есептемейді. Оған қоса, көп қорымдарда бақылау, жауапты адам да жоқтың қасы. Жыл он екі ай ешкімді алыстағы бір мекенге байлап ұстап, тазалығын қамтып отыра алмайсың. Кей мекендерде шырақшылар болады, бірақ болған күннің өзінде тазалығын не басқасын бірден қамтып үлгеру қиын.

Ж.А: Кеңестік кезеңде және қазіргі заманда бұл дәстүр қалай өзгерді?

Б.С: Кеңестік дәуірде (1920-1991 жж.) атеистік идеологияның ықпалымен қорымдарға бару, зиярат жасау, қабір басында түнеу дәстүрі ресми түрде тыйым салынған. Нәтижесінде, халық санасында бұл дәстүр жасырын, бейресми сипатта ғана сақталды. Қорымдар мемлекет тарапынан қараусыз қалды, көптеген ескі бейіттер жойылды, қасиетті орындар мен әулие зираттары идеологиялық тұрғыдан «ескі сенім қалдықтары» ретінде қаралды. Бұл тенденциялардың барлығы халқымызды төл діни танымынан айырып, дүбәра етіп, сосын шоқындыру қарекеттері еді. Осы кезеңде көптеген құндылықтарымыздан көз жазып қалдық. Халықтың едәуір ықпалды бөлігі мәңгүрттенді.

Тәуелсіздік кезеңінен кейін, дін еркіндігі қалпына келіп, халық арасында қорымдарға қайта оралу процесі басталды. Дегенмен бұл қайта жаңғыру көбіне сыртқы діни белсенділік деңгейінде жүріп, рухани-этикалық және мәдени-экологиялық сана толық қалпына келген жоқ. Кей жерлерде зиярат туристік немесе эмоционалдық сипатқа ғана ие болды.

Ф.Б: Дін апиын саналатын Кеңес өкіметі тұсында сакрализациядан секуляризацияға ауысу процесі жүрді. Бұған себеп – саясаттың идеологиясы ғана. Ал осы тұста зиярат әдебі қандай болды десек, адамдарды діннен шектеп, дін ұстағандарды қудалап, молдалар мен ишандарды атып, діни кітаптарды өртеп жатқан тұста зиярат жасауға мұрша болған жоқ. Тек зиярат ритуалдарын бәрі тығылып, жасырын орындап жүрді. Оның үстіне атеизм кезеңі тотальды жүрді. Тек Ресейде, Қазақстанда ғана емес, күллі Орта Азияда атеистік процестер жүріп жатты. Ал жетпіс жыл құрсауда болған халықтың діни сеніміне тәуелсіздік ашықтық, еркіндік сыйлады. Сол себепті қазір неопогонизм құбылысы басталды. Сәйкесінше, «Ақ тырналар», «Аққулар» сынды діни ұйымдар танымал боп кетті. Киелі орындарға барып, зиярат жасап, құрбандық шалып, неше түрлі сөздер айтып, «аруақ келді» деп жүргендер көбейді. Кейінгі кездері бәрі жаппай бір мезетте киелі мекендердің бірін қалдырмай аралап кетті. Мұндай құбылыстар қазіргідей постмодернистік кезеңде де орын алып жатыр. Осы орайда діни туризмнің не зиярат етудің үш түрі қалыптасты. Қажылық, эзотерикалық және сакралды. Қажылық ата-бабасының басына барып, аруағына Құран бағыштап кету болса, эзотерикалық бағыт бойынша адамдар сол жерден тылсым күш пен ем іздеп, суын, арасандары мен ағаштарын қасиет тұтып, ақ байлап жүреді. Ал сакралды деп отырғанымыз, тіпті қызық. Исламда әулиенің аяғына жерленген Жұмаққа барады, әулиенің басына зиярат еткеннің арманы орындалады деп жатады, соған байланысты ритуалдар жасап жүреді. Міне, діни туризм осындай үрдістерден туындап, үлкен бизнес көзіне айналып отыр. Ең қызығы, қазір экономиканың алғашқы көзі мұнай болса, екіншісі, діни туризм екені рас.

А.Х: Кеңес дәуірі тұсында діни наным-сенімге барынша шектеу қойғанын білеміз. Жүректегі сенімін сырттан барынша жасырын ұстады. Ал қазір осындай дәстүрлер қайта жаңғырып жатқаны қуантады.

Д.Н: Кеңес өкіметі тұсында атеистік қоғам орнағанын білеміз. Соған қарамастан, ата-баба басына барып түнеу, зиярат жасау, қорым аралау дәстүрі халық санасынан түбегейлі жойылып кеткен жоқ. Өз атам да намаз оқып, құлшылығын жасаған адам. Бірақ мұндай әрекеттер діни наным ретінде қаралып, ашық түрде орындала бермейтін. Сол жылдары атеистік идеология үстемдік құрып, адамның рухани өміріндегі діни элементтерді әлсірету басты мақсат болды. Соның салдарынан ата-баба рухына тағзым ету, зиратты күту, аруаққа дұға бағыштау секілді дәстүрлер біртіндеп көмескілене бастады. Қорымдарға бару көбіне жасырын, отбасы ішінде ғана орын алды. Адамдар «аруаққа табыну» немесе «ескі сенімге бой ұру» деген айыптаудан қорқып, діни рәсімдерді ашық атқара бермейтін. Бірақ ауыл-аймақтағы үлкендер зират басына барып, Құран оқып, тас қойып, баба рухына тағзым ету дәстүрін іштей сақтап қалды. Дегенмен кеңестік саясаттың ұзақ әсерінен рухани мәдениет пен киелі жерге деген көзқарас қазір бір үстірт сипат алып, ұрпақ сабақтастығы үзілгені де өтірік емес. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін жағдай түбегейлі өзгерді. Дін еркіндігі орнап, мешіттер қайта ашылып, адамдар рухани құндылықтарға бет бұрды. Қорым аралау, әулие басына бару қайта жанданды. Бірақ кеңестік кезеңде үзілген рухани дәстүрдің орнына жаңа, жүйесіз көзқарас қалыптасқаны да жасырын емес.

Ж.А: Осы орайда қорым маңын күтіп-баптау кімнің міндеті деп сұрағым келеді. Мемлекет пе, әлде сол өлкедегі жергілікті қауым ба? Бізде қорымдарды күтіп-ұстаудың жүйелі мәдениеті бар ма? Мысалы, арнайы тазалау күндері, сенбіліктер, насихат жұмыстары жүргізіле ме?

Б.С: Қорымды күту – жергілікті қоғам мен мемлекеттің бірлескен жауапкершілігінде. Мемлекет бұл тұста заңдық және инфрақұрылымдық негізді қамтамасыз етуі тиіс. Мысалы, «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» заңына сәйкес, ауылдық және қалалық әкімдіктердің міндетіне зираттар мен жерлеу орындарын санитарлық жағдайда ұстау кіреді. Жергілікті қауымдастықтар мен мешіттер – рухани және әлеуметтік деңгейде жауапты тарап. Әр ауыл не аудан бойынша «қорым қамқоршысы», «зират комитеті» сияқты бастамалар болуы тиіс. Қоғамдық мәдениет деңгейінде зираттарды тазалау күндері, жыл сайынғы сенбіліктер, діни-экологиялық насихат жұмыстары ұйымдастырылуы қажет. Дегенмен, өкінішке қарай, бұл жүйе қазіргі таңда жергілікті белсенділердің жеке ықыласына ғана тәуелді болып отыр. Ресми, тұрақты, әдістемелік тұрғыда бекіген «қорым мәдениеті» саясаты әлі қалыптасқан жоқ.

А.Х: Иә, егер әр ауыл-аймақтың жанында болатын зираттар мен қорымдар туралы сөз қозғасақ, мұндай міндет жергілікті қауымдықтың жауапкершілігіне жүктеледі. Өз ауылымда да жылына екі рет: көктем мен күзде сол қорымдардың айналасын жинастырып, сенбілік жұмыстарын жүргізеді. Ал мемлекеттің қарауындағы сакралды орындар туралы айтсақ, ол енді мүлде бөлек әңгіме. Мәселен, Түркістан қаласының маңында орналасқан Укаш ата, Гауһар ананың кесенелері. Мұндай киелі орындар әр өңірде көптеп табылады. Сәйкесінше, мемлекет қарамағындағы киелі орындарға мемлекет тарапынан бақыланып, қорғалады. Қорықшы не қараушылары болады. Мемлекет тарапынан бөлек музейдің қарамағындағы кесенелердің де өз қорықшылары, тазалықшылары бар. Бұдан бөлек, түрлі акциялар аясында сенбілік жұмыстарын ұйымдастырып тұрған артық етпес еді. Негізі бізде мұндай мәдениет жоқ деп кесіп айтуға келмейді, жүйелі мәдениет қалыптасқан.

Д.Н: Қорым маңын күтіп-баптау мәселесі бізде нақты бір тараптың мойнында емес, жауапкершілігі бөлініп кеткен сала. Заң жүзінде зираттар жергілікті әкімдіктердің қарамағына кіреді. Демек ресми тұрғыда олардың қоршауын жөндеу, санитарлық жағдайын бақылау, аумағын реттеу мемлекеттік органдардың міндеті саналады. Бірақ іс жүзінде бұл жұмыс толық орындалып отыр деу қиын. Көп өңірлерде қорымдар қала немесе ауыл шетіндегі иен жерлерде орналасқандықтан, бақылау әлсіз, ал арнайы қаржы бөлінуі өте сирек. Сондықтан қорымдарды күтіп-ұстау ісі көбіне халықтың, яғни, жергілікті қауымның мойнына түседі.

Ауылдық жерлерде туыстар мен көршілер бірігіп, жыл сайын ата-баба жатқан қорымды тазалайды. Көктемде, әсіресе Рамазан айында, Айт мерекелері алдында «зират басын тазалау» күндері өтеді. Әркім өз әулетінің, өз бабасының бейітін ғана тазартып кетеді. Ал жалпы қорымның аумағына жауап беретін тұрақты жүйе жоқ. Кейде белсенді азаматтар немесе ауыл ақсақалдары бастамашы болып, сенбіліктер ұйымдастырады, бірақ ол да жеке адамдардың ықыласына байланысты. Мемлекет тарапынан насихат жұмыстары жүйелі деңгейде жүргізілмейді. Қорымды күтіп ұстаудың мәдени маңызы, экологиялық және рухани жағы жөнінде мектептерде, мешіттерде, жергілікті БАҚ-та тұрақты түсіндіру жұмыстары жоқтың қасы. Соның кесірінен, жастардың көбі зираттағы тазалықтың маңызын ұғынбайды, ал үлкен буын өз күшімен шектеліп отыр. Бұл мәселенің түпкі себебі жүйесіздік пен қоғамдық жауапкершіліктің қалыптаспауы деп ойлаймын.

Кей елдерде зираттар мәдени мұра нысандары ретінде қаралады, арнайы қорлар мен коммуналдық қызметтер тұрақты түрде күтім жасап отырады. Ал бізде қорымдарды күту көбіне тек діни немесе отбасылық дәстүр шеңберінде ғана қалып қояды. Соның салдарынан бейіттердің көбі қоршалмаған, ескі белгілер қираған, жолдары қараусыз қалып жатады. Яғни, мемлекет пен қоғам арасындағы жауапкершілік шекарасы анықталмаған. Егер бұл салаға нақты жүйе енгізіліп, жергілікті әкімдік, мешіт және қауым бірігіп, тұрақты сенбіліктер мен түсіндіру жұмыстарын қолға алса, қорым мәдениеті де, рухани сана да өзгере бастар еді.

Ж.А: Байқасақ, мұндай жерлердің айналасында қалыптасқан «бизнес» түрлері болады. Қасиетті заттарды сатады. Жалпы, киелі жерді маркетингке, бизнеске айналдыру руханиятқа зиян тигізбей ме?

Б.С: Киелі орындар маңында сауда нүктелерінің пайда болуын екі қырынан қарастыруға болады. Бір жағынан, туризмді дамыту, зияратшыларға қызмет көрсету, тазалықты сақтау, инфрақұрылым жасау – табиғи қажеттілік екені рас. Ал екінші жағынан, киелі орындарды коммерцияландыру, яғни, sacral commercialization руханиятқа елеулі зиян тигізеді.

Қасиетті заттарды сату, «тілекке жету үшін» делінген бұйымдарды ұсыну – діннің мәнін тауарға айналдыру, яғни, қасиетті орынның беделіне ықпал ететіні анық. Мұндай үдеріс халықтың сенімін әлсіретіп, діни тәжірибені тұтынушы сипатқа айналдырып жібереді. Сондықтан киелі орындардағы қызметтер тек рухани тәрбие мен мәдени-ағартушылық мақсатқа бағытталуы тиіс деп ойлаймын. Руханият пен экономикалық мақсаттың тепе-теңдігі сақталмаса, қасиетті орынның сакралды болмысы бұзылады.

Ф.Б: Еш зияны жоқ. Біздің елдегі қасиетті орындардың маңындағы сауданы Самарқандпен салыстырсақ, біздікі түк емес. Кесененің ішіне кіріп ап сатады ол жақта. Мұны «бизнес» деп балауға да болмас. Әдетте сатылатын заттар сол діни атрибутикалық, символикалық заттар болғандықтан, мұның еш әбестігі жоқ деп ойлаймын. Оның үстіне заң бойынша діни атрибутикалық, символикалық заттар тек діни ғибадатхананың айналасында сатылу керек.

Д.Н: Киелі жерлердің айналасында қалыптасқан «сауда мәдениеті» барын жоққа шығара алмаймыз. Байқасақ, дұға оқып беру, «қасиетті су» сату, түрлі амулет пен тұмар ұсыну, «тілек қабыл болсын» деген жазуы бар заттар тарату сияқты әрекеттер жиілеп кетті. Дегенмен мәселе бұл істе ақшаның болуы емес, оның қалай және не үшін алынуында сияқты. Егер адам өз еркімен садақа қалдырса, ол діни тұрғыдан табиғи, қалыпты нәрсе. Бірақ сауданың өзегі сенімге айналғанда, яғни, адамның қорқынышы мен үмітін пайдаланып, «ақша берсең, тілек орындалады» деген ұғым басталғанда, руханияттың табиғи мәні бұзылады.

Дайындаған Ақгүлім ЕРБОЛҚЫЗЫ