Ақорда адам құқығына қатысты қандай өзгерістер жасады?

Сонымен қатар «Еститін үкімет» тұжырымдамасының қағидаттарын іске асыру шеңберінде Қазақстан азаматтарының саяси шешімдер қабылдау үдерісіне кеңінен қатысуы қамтамасыз етілді;

саяси басқарудың теңдестірілген жүйесі құрылды және үкіметтің есеп беруі мен неғұрлым ашықтық қағидаттары енгізілді. Мақсат – еліміздің саяси трансформациясы мен «Әділетті Қазақстан» жобасының жүріп жатқан процестерінің қайтымсыздығын қамтамасыз ету.

Демократиялық қатысу жөнінде айтсақ, Президенттік реформа президенттің қайта сайлану құқығынсыз бір ғана жеті жылдық мерзім беруін заңнамада бекітті, бұл Қазақстандағы демократия принциптерін нығайтуға мүмкіндік берді.

Жоғарғы президенттік өкілеттіктерді жоюға бағытталған конституциялық реформалар жүзеге асырылды. Президенттің өкілеттігі жергілікті атқарушы органдарға қатысты шектеліп, Сенаттағы «президенттік квота» қысқартылды.

Ресми саяси партияларды тіркеу шегі төрт есе қысқартылды – Тіркеу ережелері 20 мыңнан 5 мыңға дейін жеңілдетілді.

Ұлттық заңнаманың бұл ырықтандыруы 2023 жылдың наурызында құрылған «Ақ жол», «Қазақстан халық партиясы» және «Ауыл» сияқты партиялармен бірге парламенттік сайлауда жеңіске жеткен «Республика» және «Байтақ» жаңа саяси партияларының тіркелуіне әкелді.

Мәжілістің өкілеттігі айтарлықтай кеңейді. Жаңа сайлау моделі бойынша сайлау партиялық тізімдер және бір мандатты округтер бойынша өтті. 2023 жылғы наурыздағы сайлау нәтижесінде Парламентке алты партия өтті, оның үшеуі алғаш рет депутаттық мандат алды, ал парламенттік партиялардың бірі оппозиция болып табылады.

2022-2023 жылдардағы сайлау ЕҚЫҰ талаптарына сәйкес келетін сайлауды реттеудің жаңа жүйесін енгізу арқылы Қазақстанда саяси бәсекелестікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Әйелдерге, жастарға және ерекше қажеттіліктері бар адамдарға партиялық сайлау тізімдеріндегі және депутаттық мандатты бөлу кезінде квота енгізілді.

Қазақстан тарихында алғаш рет аудан, қала деңгейінде әкімдердің сайлауы өтіп, ауылдық округтер деңгейіндегі басшылық құрамының 60%-ға жуығы жаңаруына әкелді.

Аймақтық қаржыландыруды трансформациялау және Абай, Ұлытау және Жетісуда жаңа облыстарды құру арқылы жергілікті билік органдарының өкілеттігі де кеңейтілді. Жергілікті басқару жергілікті билікке берілді.

Президенттік жастар резерві құрылды. Бірнеше іріктеу кезеңінен өткен жас мамандарға мемлекеттік қызметте басшылық қызметке орналасуға мүмкіндік беріледі.

Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі Қазақстанның болашақ дамуының идеологиялық және мәдени параметрлерін айқындайтын мемлекеттік басқару мен шешімдер қабылдау үдерістеріне қоғамның қатысуын ынталандыру мақсатында Ұлттық Құрылтай болып өзгертілді.

Адам құқықтарының механизмдеріне келетін болсақ, реформалар адам құқықтарын қорғау жүйесін күшейтті. Соттардың тәуелсіздігін нығайтуға бағытталған заңнамалық түзетулер қабылданды. Алқабилер сотында қаралатын істердің санаттары кеңейтілді.

Қазақстан адам құқықтарын қорғаудың ұлттық тетіктерінің рөлін күшейтті. Елімізде Адам құқықтары жөніндегі омбудсмен институты толыққанды жұмыс істеуде. Бұл мекеме конституциялық мәртебеге ие болды. Сондай-ақ Қазақстанда адам және бала құқықтары жөніндегі омбудсмен, ерекше қажеттіліктері бар адамдар үшін омбудсмен тағайындалды.

Конституциялық сот Қазақстан азаматтары тікелей жүгіне алатын құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың аса маңызды тетігі ретінде қайта құрылды.

Конституциялық Сот Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететін конституциялық бақылаудың жоғары органы болып табылады. Конституциялық сот шешімдерінің түпкілікті күші бар, тіпті президент өз шешімдерін, оның ішінде азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты шешімдерді қайта қарай алмайды;

Конституцияға кез келген өзгерістер мен толықтырулар Конституциялық Соттың тиісті қорытындысы болған жағдайда ғана республикалық референдумға немесе парламенттің қарауына шығарылуы мүмкін.

Конституциялық Соттың он бір судьясының алтауын, яғни көпшілігін парламент палаталары тағайындайды. Ал төрағаны президент тағайындағанымен, тек Сенаттың келісімімен болады.

Өтініштерді беру және қарау тәртібін реттейтін заң қабылданды, ол азаматтардың онлайн-өтініш беру арқылы өз пікірін білдіруіне мүмкіндік береді. Бұл тәжірибе мемлекеттік қызметтің ашық және айқын мониторингін қамтамасыз етеді.

Ал, Адам құқығы және заң үстемдігі мәселесінде әлеуметтік кодекс қабылданды. Құжат азаматтардың әлеуметтік қорғалмаған санаттарын жан-жақты қолдауға бағытталған. Зиянды еңбек жағдайында жұмыс істейтіндерге арнайы төлем бекітілді.

«Адам құқықтары мен заңдылықты қамтамасыз ету саласындағы іс-шаралар жоспары туралы» Президент Жарлығына Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне толық сәйкестікте қол қойылды.

Қазақстанда өлім жазасын алып тастап, сотталғандардың денсаулық сақтау құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету үшін азаматтық функциялар Ішкі істер министрлігінен Денсаулық сақтау министрлігіне берілді. Қазақстан БҰҰ-ның балалар мен мүгедектердің құқықтары туралы факультативтік хаттамаларын ратификациялады.

Азаптаулар үшін қылмыстық жауапкершілік күшейтілді, азаптауға қарсы ұлттық алдын алу тетігі күшейтілді, азаптау мен қатыгездіктің заңнамалық анықтамасы енгізілді.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік айтарлықтай күшейтілді. Мұндай жағдайларда тараптардың қайта татуласу мүмкіндігі заңмен жоққа шығарылады.

Ұлттық қордан балаларға төленетін жарналарды реттейтін заң қабылданды.

Митингтер туралы жаңа заң қабылданып, онда рұқсат беру тәртібінің орнына хабарлау тәртібі енгізілді, соның нәтижесінде Қазақстандағы бейбіт митингілердің саны бірнеше есе өсті. БАҚ туралы заң қауіпсіз цифрлық кеңістікті құру үшін реформаланды.