Айдар Хамит, әлеуметтанушы: Экономикалық теңсіздік пен әлеуметтік әділетсіздік заңбұзушылыққа жол ашуы мүмкін

Себебі әрбір азаматтың күнделікті тіршіліктегі әрекеті, ойы, іс-қимылы қоғамды құрайтын, қоғамдық сананы қалыптастыратын кішкентай бөлшектер. Ал қоғамдық сананың ұлттық болмыспен сабақтасып, сана сезіммен қабысып, заң, тәртіппен тамырын тереңге жаяры анық. Осы тұста біздің қоғамдық санамыздың, мәдениетіміздің биігі қай меже, заңға, ережеге қаншалықты бағынамыз деген сұрақ туындайды. Осындай ойды талғажау етсек, кейде кібіртіктей беретініміз бар. Себебі бұл тұрғыда әлі де шешімін таппаған түйткіл көп. Бір ғана мысал айтайық, байқайсыз ба, қазір адамдарда іштей мазасыздық күй басым, әсіресе Алматы, Астана секілді ірі қалаларда таңертең, кеш дегбірі қашып ұштыртып бара жатқан немесе ілбіп келе жатқан адамдарды жиі көзіміз шалады (бәлкім, сырткөзге кейде біз де солай көрінеміз). Бір қарағанда, іштей мазасыздық адамның жеке мәселесі сияқты көрінуі мүмкін. Алайда мұндай мәселелер қандай да бір қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық, тіпті саяси жағдайлармен байланысып жатады. Мысалы, тұрмыстық қиындық, әділетсіздік, қоғамдық тәртіпсіздік секілді дүниелер адам өміріне салқынын тигізеді, мамандар тіпті бұл жағдай үнемі қайталана берсе адамды мазасыз, шарасыз, ашушаң күйге түсіруі де мүмкін екенін айтады. Сосын мұның тағы бір себебі – сенімсіздік. Адамның өзіне, істеп жүрген шаруасына, өмір сүріп отырған мемлекетіне деген сенімнің азаюы адамды мазасыз күйге ұшыратуы мүмкін екен.

Қазір байқасаңыз, қоғамдық ортада адамдар бір-бірімен тіл табыса алмай, болмашы мәселеге бола бір-біріне дауыс көтерісіп, жанжалдасып жатады, әсіресе кезек күте алмаймыз, бұзып жарып, есікке бірінші болып ұмтыламыз. Тап бірдеңеден құр қалатындай. Мұндай психологияның бір ұшы Совет өкіметі тұсындағы ұзын сонар кезекпен байланысып жатқан болуы да мүмкін. Себебі ол кезде адамдар күні бойы кезекте тұрып, қажетті затын сатып алатын. Бірақ зат үнемі тез бітіп қалатын. Сөйтіп кезекте тұрған кісілер ақшасы болса да, қанша кезек күтіп, кассаға жақындаса да құралақан қалатын. Осындай жағдай қайталана берген соң адамдар амалсыз кезекті бұзып-жарып, алға қарай ұмтылатын болады. Ал өркениетті елдерде күні бойы кезекке тұруға да пейіл, ешбірі асықпайды, себебі олар «заттың таусылып қалуы» деген мәселені көрген жоқ, сосын «енді қашан келетінін де білмейміз» деген сөзді де естіген жоқ. Осындай адам көңіліне алаң ұялатқан дүниелер қанша уақыт өтсе де санамыздың бір түкпірінде қалып қоюы мүмкін.

Сосын үнемі асығып жүреміз. Азаннан қара кешке дейін бір тынбаймыз. Көлік тізгінінде де жылдамдықты асырып, діттеген жерімізге тез жеткіміз келеді. Оның ақыры қандай трагедиялы оқиғаларға ұрындырып жатқаны мәлім. Басқасын айтпағанда, өткенде, айналасы екі-үш күнде үш үлкен жол апатынан 25 азамат мерт болды. Осының бәрін жинақтап айтқанда, қоғамдық мәдениеттің, қоғамдық сананың толық қалыптаспауынан. Ал оның себебі әртүрлі. Бұл тұрғыда жеке азаматтың да мемлекеттің де арқалайтын міндеті бар. Біз бүгін қоғамдық мәдениетті қалыптастыру туралы, заң түзімді сақтамаудың себебі жөнінде белгілі әлеуметтанушы Айдар Хамитпен сұхбаттастық.

–Айдар мырза, Қазақстанда жол апаты жиі орын алады, мысалы, соңғы бірнеше күнде 20 шақты азамат жол апатынан көз жұмды, мұның басты себебі – жол ережесін сақтамаудан делінеді. Әрине, оның нақты себебі алдағы уақытта анықтала жатар. Менің сұрайын дегенім, азаматтар не себепті ережені жиі бұзады? Заңға неге бағынбайды?

– Біріншіден, қоғамдық мәдениет және тәртіпке байланысты. Қазақстанда жол қозғалысына қатысты мәдениет әлі де толық қалыптаспаған деп ойлаймын. Қоғамдық орындарда, соның ішінде жолда, тәртіпке деген құрмет жиі байқалмайды. Әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, жолда тәртіпсіздік байқалатын кезде, көптеген азаматтар өздерінің әрекеттеріне мән бермейді және жол ережелерін бұзуға бейім тұрады.

Жолда апаттар көп кездесетін қоғамдарда, әсіресе ауыр экономикалық жағдайы бар аумақтарда, азаматтар өз әрекеттерін жылдам орындау үшін жол ережелерін жиі бұзады. Бұл факторлар қоғамдағы стресс деңгейімен байланысты болуы мүмкін.

– Әдетте бізде жол ережесін бұзғандар айыппұлмен құтылып жатады, бұл қаншалық дұрыс, әлде жазаны жеңілдету қажет пе?

– Иә,Қазақстанда жол ережесін бұзғандар көбіне айыппұлдар мен жазадан құтылып кетеді. Бұл құқықбұзушылықтың көп болуына себеп болады. Әлеуметтік зерттеулерде көрсетілгендей, егер құқықбұзушылық үшін жазалау шаралары қатайса, адамдар ережені бұзу ықтималдығын азайтады. Сонымен бірге көптеген жолдарда инфрақұрылым мәселелері бар, мысалы, бағдаршамдардың дұрыс жұмыс істемеуі, жол белгілерінің жеткіліксіздігі, жол үстіндегі кейбір жағдайлар қауіпсіздік үшін дұрыс ұйымдастырылмаған. Мұндай жағдайлар жүргізушілердің жол ережелерін бұзуына себеп болады.

Қоғамда жүргізушілердің көпшілігі 18–25 жас аралығында, яғни тәжірибесі аз жүргізушілер де бар. Әлеуметтік психология мен әлеуметтанулық зерттеулер көрсеткендей, жас жүргізушілер көбіне өздерінің шешімдерін дұрыс бағаламай, жол ережелерін сақтамауы да мүмкін.

Соңғы бірнеше жылда Қазақстанда жол апаттары санының өсуі байқалады. Мысалы, ішкі істер мекемелерінің статистикасына сәйкес, соңғы жылдарда жол апаттарының саны өткен жылдармен салыстырғанда 10–15%-ға өскен. Осы апаттарда көптеген адамдар ауыр жарақаттар алып, қаза тапты. Ең жиі кездесетін себептер – жылдамдықты арттыру, маневр жасау кезінде жол ережесін сақтамау, ішімдік ішіп көлік жүргізу және жол белгілерін елемеу.

– Негізі жол ережелерін бұзу – заңға бағынбай, немесе біле тұра заңды елемеу, оны аттап өтуге ұмтылу деген сөз. Қарапайым қоғамдық тәртіпті сақтамаған азаматтың әрекеті қоғамдық ортаға айтарлықтай кесірін тигізуі мүмкін. Демек мұндай ұсақ заңбұзушылық заңға, тәртіпке бағынбау деген өзекті мәселенің көрінісі. Сондықтан мұны шешудің жан-жақты зерттелген ғылыми негіздегі тұжырымы болуы тиіс. Сіздің ойыңызша, бұзушылықты болдырмау үшін не істеуге болады? Неге назар аударуымыз қажет?

– Жол қозғалысы ережелерін сақтау мәдениетін қалыптастыру мақсатында мектептерде, университеттерде және жұмыс орындарында арнайы тренингтер өткізу маңызды. Сондай-ақ жол ережесін бұзу үшін айыппұлдардың көлемін арттыру және жоғарыда айтқанымдай, құқықбұзушыларды қатал жазалау арқылы жол қозғалысына қатысты тәртіпті күшейту керек. Әлеуметтік зерттеулерге сәйкес, қоғамда құқықбұзушылықтың жазасыз қалуы басқа адамдардың да заңды бұзуға деген көзқарасын күшейтеді.

Жол белгілерін, бағдаршамдарды жаңарту, сондай-ақ қауіпсіздік шараларын күшейту жол ережесін сақтау үшін үлкен рөл атқарады. Жалпы Қазақстанда жол апаттарының жиі болуының басты себебі – жол ережелерін сақтамау. Мұның артында қоғамдық мәдениет пен тәртіптің төмендігі, экономикалық факторлар, құқық қорғау шараларының әлсіздігі және жас жүргізушілердің тәжірибесіздігі тұр. Бұл мәселелерді шешу үшін қоғамдық білім беру, қатаң бақылау және жол инфрақұрылымын жетілдіру қажет деп санаймын.

– Жалпы кез келген заңбұзушылықтың артында қандай да бір мәселе жатуы мүмкін бе, мысалы, жол ережесін бұзуға қатысты пара беру деген сияқты?

– Әрине, кез келген заңбұзушылықтың артында әлеуметтік, экономикалық және құқықтық мәселелер болуы мүмкін. Бұл тұрғыда, жол ережесін бұзу немесе басқа да заңсыз әрекеттердің негізінде бірнеше күрделі себептер жатыр. Мысалы, пара беру мәселесі заңбұзушылықтың бір бөлігі ретінде қарастыруға болады, бірақ оның артында бірнеше маңызды фактор бар. Жол ережесін бұзу және пара беру көбінесе тек жеке тұлғаның әлсіздік немесе моральдық құлдырауы ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік және құқықтық проблемалармен тығыз байланысты. Құқық қорғау органдарының, мемлекеттік жүйелердің және қоғамның жалпы моральдық деңгейінің жақсаруы бұл мәселені шешудің негізгі жолы болар еді. Мұндай жүйелердің дұрыс жұмыс істеуі азаматтарды заңға құрметпен қарауға, құқықбұзушылықтарды азайтуға ықпал етеді.

– Тәртіп сақтайтын, заң бұзбайтын қоғам қалай қалыптасады?

– Тәртіп сақтайтын, заң бұзбайтын қоғам қалыптастыру – бұл көпқырлы процесс, оған тек азаматтардың емес, бүкіл қоғамның, соның ішінде мемлекеттік органдар мен билік құрылымдарының да қатысуы қажет. Мұндай қоғамды қалыптастыру үшін бірнеше маңызды бағыттар бойынша жұмыс істеу керек.

Бұл тұрғыда ең алдымен құқықтық мәдениетті дамыту керек. Азаматтар заңдарды білуі және оларды құрметтеуі қажет. Бұл әсіресе жастар үшін маңызды, өйткені олар қоғамның болашақ мүшелері. Жастар арасында құқықтық тәртіп, заңның үстемдігі және жауапкершілік туралы білімді нығайту қажет. Сонымен қатар әрбір азамат өзінің әрекеттерінің қоғамға әсер ететінін түсінуі керек. Егер адамдар қоғамның бір бөлігі ретінде тәртіп сақтамаса, бүкіл жүйе бұзылады. Азаматтар өздерінің құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ басқалардың құқықтарын құрметтеуі керек.

– Азаматтардың құқықтық білімін, қоғамдық санасын арттыру үшін ең алдымен билік тарапынан нақты қадамдар жасалуы керек шығар, яғни бұл тұрғыда мемлекет не істеу керек деп ойлайсыз?

– Билік құқықтық білім беру бағдарламаларын кеңінен енгізуі керек. Мектептерде, жоғары оқу орындарында және қоғамдық орындарда азаматтарға заңдарды түсіндіретін тренингтер мен семинарлар ұйымдастыру қажет. Заңды білу ғана жеткіліксіз, оны іс жүзінде қолдану да маңызды. Азаматтар заңды бұзған жағдайда, оларды заң бойынша қатаң жауапқа тарту үшін құқық қорғау органдарының кәсіби деңгейі жоғары болуы керек.

Сонымен қоса, әділдік пен адалдыққа негізделген жүйе қалыптасу үшін әр азамат әділдік пен адалдықты талап етуі керек. Егер құқық қорғау органдары немесе мемлекеттік қызметкерлер заңды бұзса, қоғам олардың іс-әрекеттеріне қарсы тұруы қажет. Мысалы, неге полицияның құқықбұзушылығын қоғам тарапынан да бақыламасқа. Онсыз заң үстемдігі орын алуы екіталай.

Азаматтар өздерінің күнделікті өмірінде парақорлыққа, заңсыздыққа қарсы тұруға тырысуы керек. Олар өз тарапынан заңды бұзбау және заңбұзушылықтарды байқаса, хабарлау мәдениетін қалыптастыруы тиіс. Бұл ескі стереотипті «біреуге жала жабу» немесе «тоқылдау» сияқты түсіну емес, ортақ қоғамдық ережелерге бағыну, ең біріншіден, заңға бағыну, «Тәртіпке бағынған құл болмайды» демекші. Ол үшін құқық қорғау жүйесін реформалау қажет. Құқық қорғау органдарындағы коррупция мен парақорлықты жою үшін полиция қызметкерлерінің кәсіби деңгейін арттыру және әділдік принциптерін енгізу маңызды.

Мысалы, соттардың тәуелсіз жұмыс істеуі және әрбір азаматтың әділ сотқа қол жеткізуі қажет. Бұл үшін сот органдарының транспаренттілігі мен ашықтығын қамтамасыз ету керек. Заң бұзғандарға қатысты жазалау шаралары әділ және қатал болуы керек, бірақ бұл жазалау адамдарды қорқыту үшін емес, әділдік орнату үшін жасалуы тиіс.

– Бұл тұрғыда азаматтардың белсенділігі қаншалықты маңызды. Мұны сұрап отырған себебім, қазір азаматтарда белсенділік төмен, тіпті кейбір азаматтар «менің қолымнан не келеді, менің белсенділігіме байланысты дейсің бе» деп ойлайды, сөйтеді де, айналасындағы болып жатқан өзгерістерге, тіпті заңсыздықтарға немқұрайлы қарайды. Сайлауға барып дауыс бергісі келмейді. Бұл туралы не айтасыз?

– Өте маңызды. Қоғамдық бақылау және азаматтық белсенділікті дамытуымыз қажет! Азаматтар өздерінің құқықтарын қорғаумен қатар, мемлекеттік органдар мен билік құрылымдарының жұмысын бақылауға белсенді қатысуы керек. Бұл жерде әлеуметтік желілер мен азаматтық қоғам ұйымдарының рөлі маңызды. Тәртіп сақтау тек полицияның ғана міндеті емес, әрбір азамат қоғамның белсенді мүшесі ретінде өз үлесін қосуы керек. Бұл сайлауларға қатысу, қоғамдық шараларға қатысу, заңды бұзуға қарсы тұру деген сияқтылардан тұрады. Билік қоғамдық ұйымдар мен белсенді азаматтардың жұмысын қолдауы тиіс. Азаматтық қоғам ұйымдары заңбұзушылықты анықтап, оған қарсы әрекет ете алатын күшке айналуы керек. Билік халықтың пікірі мен мүдделерін ескеріп, халықты шешім қабылдауға тартуы керек. Бұл елдегі саяси жүйені нығайтып, мемлекеттік органдардың халық алдындағы жауапкершілігін арттырады.

Сонымен бірге, ең маңыздысы – азаматтар заңсыз табыс табу мен парақорлыққа қарсы тұрып, адал еңбек етуге тырысуы керек. Бұл қоғамда әділетсіздіктің таралуын азайтады.

– Экономикалық теңсіздік бұл мәселеге қаншалықты әсер етеді?

– Иә, экономикалық теңсіздік қоғамдағы тәртіпті бұзуға алып келуі мүмкін, себебі адамдар кедейлік жағдайында өздерін қорғалған сезінбейді. Сондықтан билік әлеуметтік көмек жүйелерін жақсартып, халықтың әл-ауқатын көтеруі тиіс. Азаматтар барлық деңгейде тең құқықтарға ие болуы керек. Экономикалық теңсіздік пен әлеуметтік әділетсіздік қоғамда заңбұзушылыққа жол ашуы мүмкін. Тағы отбасы мен білім беру жүйесіндегі тәрбие де маңызды. Тәртіпті қоғам құру үшін әрбір азамат өзін тәрбиелеуі керек. Отбасында, мектептерде және жоғары оқу орындарында жастарға құқықтық тәртіп, жауапкершілік және өзара құрмет туралы білім беру маңызды.

Әр азамат өз отбасынан бастап қоғамдағы моральдық құндылықтарды сақтауға, құрметтеуге және насихаттауға міндетті. Мәдениет пен білім саласында реформалар жүргізіп, жастарға дұрыс тәрбие беру үшін бағдарламалар әзірлеуі қажет. Бұл болашақ ұрпақтың заңды құрметтеуін және тәртіптілігін қалыптастыруға көмектеседі.

Жалпы тәртіп сақтайтын қоғам қалыптастыру – бұл кешенді міндет. Бұл үшін азаматтардың құқықтық мәдениетін дамыту, әділдік жүйесін нығайту, қоғамда парақорлықты жою, экономикалық теңдік орнату және тәрбие беру шараларын жүргізу қажет. Мемлекет пен азаматтық қоғам бірлесе отырып, заңды бұзу мен тәртіпсіздіктің алдын алу үшін тығыз жұмыс істесе, онда ұзақ мерзімді өзгерістерге қол жеткізуге болады.

Сұхбаттасқан

Жақсылық ҚАЗЫМҰРАТҰЛЫ