Азаматтық қоғам – жауапкершілік пен сенімнің мектебі

Азаматтық қоғам – бұл мемлекет пен азамат арасындағы аралық кеңістік емес, бұл — саналы тұлғалар қауымдастығы. Мұнда әр адам өз өмірінің ғана емес, қоғамның тағдырына да қатысы бар екенін сезінеді.

Соңғы жылдары Қазақстанда азаматтық қоғам идеясы саяси риторикадан нақты іске айнала бастады. Бұрын билік шешімін күтіп отырған халық енді өз ұсынысын айтып, нақты өзгеріс енгізуге ұмтылып жүр. Еріктілер қозғалысы, қоғамдық кеңестер, петициялар, БАҚ пен онлайн-активизм — бұлар қоғамның үнін шығаратын жаңа алаңдар.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың азаматтық қоғамды дамытуды мемлекеттік саясаттың басым бағытына айналдыруы осы өзгерістердің заңды жалғасы. Ол үкіметтік емес ұйымдарды «мемлекеттің сенімді серіктестері» деп атады. Бұл сөз кездейсоқ емес. ҮЕҰ мен бастамашыл топтар қазір мемлекеттің әрбір маңызды бағдарламасына қатысып отыр — инклюзия, экология, жастар саясаты, гендерлік теңдік, мәдени мұра немесе ауылдағы әлеуметтік жобалар болсын, олардың бәрінің артында белсенді азаматтар тұр.

Азаматтық қоғамның күшеюі — билік үшін сын емес, ел үшін мүмкіндік. Себебі қоғам белсенді болған сайын шешім қабылдау да әділ әрі нақты бола түседі. Мысалы, экологиялық мониторинг жобалары немесе ауылдардағы әлеуметтік стартаптар жергілікті әкімдікке сырттан қысым емес, жергілікті тәжірибені ескерудің жолы. Бұл – диалогтың шынайы форматы.

Бүгінде Қазақстанда 18 мыңнан астам үкіметтік емес ұйым бар. Олардың кейбірі халықаралық серіктестермен жұмыс істейді, кейбірі ауыл мектебінің кітапханасын жөндеуге қаржы жинап жүр. Мақсаттары әртүрлі болғанымен, оларды біріктіретін бір нәрсе бар — азаматтық жауапкершілік. Бұл ұғым әлі де жетілу үстінде, өйткені жауапкершілік тек заң алдындағы міндет емес, қоғам алдындағы парыз.

Азаматтық қоғамды дамытуда үш фактор шешуші рөл атқарады: ашықтық, диалог және сенім. Ашықтық — биліктің қоғаммен сөйлесуге дайындығы, диалог — пікір алуандығын мойындау, ал сенім — осы екеуінің нәтижесі. Егер қоғам өз даусын естірте алса, ал мемлекет сол дауысты тыңдай алса — міне, сонда ғана нағыз азаматтық қоғам орнайды.

Қазақстанның соңғы бес жылдағы тәжірибесі осы қағиданы растады. «Қоғамдық бақылау туралы» заң қабылданды, онлайн-петиция жүйесі енгізілді, азаматтық форумдар тұрақты түрде өтеді. Әр өңірде қоғамдық кеңестер жұмыс істейді, олар әкім шешімін талқылап, ұсыныс бере алады. Бұл құрылымдар кейде сын айтады, кейде серіктес ретінде әрекет етеді, бірақ ең бастысы — үнсіз емес.

Азаматтық қоғамның мәні — мемлекеттен тәуелсіз болуында емес, онымен тең дәрежеде сөйлесе алуында. Бұл — демократияның ең нәзік әрі ең қажетті тепе-теңдігі. Билік өз азаматтарына сенген сайын, қоғам да билікке сенеді.

Біздің қоғамда белсенді азамат болу әлі де батылдықты қажет етеді. Бірақ бұл үрдіс қалыптасып келеді. Әрбір ерікті, әрбір журналист, әрбір қоғам белсендісі азаматтық мәдениеттің бір кірпішін қалап жүр. Азаматтық қоғамның күші — осындай қарапайым, бірақ табанды адамдардың еңбегінде.

Ендеше, азаматтық қоғамды дамыту — бір күндік науқан емес, ұзақ жол. Ол жолдың басты талабы – әділдік пен сенім. Ал сенім – ешбір жарлықпен енгізілмейді, ол іс арқылы қалыптасады. Сондықтан бүгінгі белсенді азаматтар ертеңгі сенімді мемлекеттің негізін қалап отыр. Бұл – Тоқаев айтқан «Әділетті Қазақстанның» нағыз рухани өзегі.