Базалық ставка көтерілгенмен, экономика көтерілмейді

 Мөлшерлемені көтеру экономиканы «қызып» кетуден сақтайды, осы арқылы бас банк айналымдағы ақша массасын азайтып, инфляциялық қысымды әлсіреткісі келді. Алайда Ұлттық банктің базалық мөлшерлемені күрт көтеруі мемлекеттік бағалы қағаздардың ірі портфельдерін ұстайтын банктер мен институционалды инвесторларға күтпеген шығындар әкелуі мүмкін.

Енді бұл шешімнің зардаптарына тоқталайық. Ең алдымен базалық мөлшерлеме көтерілген сайын ескі мемлекеттік бағалы қағаздардың құны төмендейді. Одан кейін зейнетақы қоры, сақтандыру компаниялары, ірі коммерциялық қаржы институттары шығынға ұшырауы мүмкін.

Салалық мамандардың пайымдауынша, тіпті қараша айында-ақ қазақстандықтар зейнетақы жинағының бір бөлігі азайғанын байқай бастаған. Себебі зейнетақы қорындағы 25 трлн теңге активтің шамамен 42 пайызы, яғни, 10,5 трлн теңгесі Қазақстанның мемлекеттік облигацияларына салынған. Міне, базалық мөлшерлеменің өсуі кезінде осы активтер құнын жоғалтады. Себебі мемлекеттік облигация – бұл мемлекетке қарыз беру, оның орнына белгілі пайызбен табыс алу. Осы мақсатта зейнетақы қорының 10,5 трлн теңгесі мемлекеттік бағалы қағаздарға салынған. Енді Ұлттық банк базалық мөлшерлемені көтерді де, жаңа облигациялар жоғары пайызбен шығарыла бастады. Нарықтағы инвесторлар жаңа облигацияларды жоғары табыспен сатып алғысы келеді, ал ескі облигациялар төмен табысты болғандықтан, оларға сұраныс азаяды. Нәтижесінде ескі облигацияның нарықтық бағасы төмендейді.

Мұны қарапайым тілмен түсіндірсек, мысалы, зейнетақы қоры 1 000 теңгеге 16 пайыз табыстылықпен облигация сатып алды делік, базалық мөлшерлеме 18 пайызға көтерілді. Нарықтағы жаңа облигациялар енді 18 пайыз табыс береді. Ал инвестор 16 пайыз табыс беретін ескі облигацияны сатып алғысы келмейді, сол себептен оның нарықтық бағасы шамамен 900-950 теңгеге төмендейді. Бұл нарықта қайта бағалау деп аталады. Міне, осы ескі облигацияларды қайта бағалау салдарынан зейнетақы қорының базалық мөлшерлеме өспей тұрып, мемлекеттік облигацияларға салынған активтері құнын жоғалтып алмақ.

Ескі облигациялардың бағалары төмендегенімен, зейнетақы қоры ол облигацияларды мерзіміне дейін ұстайды. Сондықтан нақты ақша шығын болмайды. Тек есептілікте теріс қайта бағалау көрсетіледі деседі. Мамандардың пайымдауынша, егер облигация өтеу мерзіміне жетсе, қор толық номиналды құнды қайта алады, бұл қысқа мерзімді нарықтық құбылыс, ұзақ мерзімде нақты қаржылық зиян әкелмейді.

Мұндайда «бұл уақытша құбылыс» деп бейқам қарап отыруға да болмайды. Активтер одан әрі құнсызданбауы үшін не істеу керек?

Қаржы тұрақтылығын бақылау

Экономика ғылымының докторы, профессор Жұмаділда Баяхметовтің сөзіне сүйенсек, зейнетақы қорларының активтері базалық мөлшерлеме өскенде уақытша құнсызданатын болса, шешім мен әрекеттер дұрыс болуы керек. Сонда нақты қаржылық шығын болмайды. Маманның ойынша, қор қаражаты тек мемлекеттік облигацияларға, яғни, бір көзге ғана салынған болса, нарықтық қайта бағалаудан қатты зардап шегеді. Сондықтан қордың қаражатын басқа активтерге әртараптандыру қажет. Активтерді корпоративтік облигациялар, шетелдік облигациялар, акциялар немесе инфрақұрылым жобаларына бөліп, тәуекелді азайту керек.

«Зейнетақы қоры ұзақ мерзімді инвестор болғандықтан, облигацияларды мерзіміне дейін ұстайды. Бұл жағдайда нарықтық құнның уақытша төмендеуі нақты қаржылық шығынға әкелмейді. Бірақ ескі облигациялардың бағасы төмендей бастағанда, қысқа мерзімді саудадан аулақ болу керек. Кейде қорлар нарықтағы құлдырауды көріп, облигацияларды төмен бағамен сатады. Мұндай қадам шығынға ұшыратуы мүмкін. Сондықтан облигацияларды ұзақ мерзімді ұстап тұру тиімді. Қаржы тұрақтылығын бақылап отыру қажет. Қор капитал жеткіліктілігін және өтімділікті үнемі қадағалауы керек. Инвестициялық портфельді динамикалық басқару деген бар. Мөлшерлеме өзгерсе, жаңа облигациялар немесе басқа құралдарға қаражатты қайта бөлу арқылы табыстылықты оңтайландыруға болады. Мақсат – нарықтық құнның уақытша өзгерісінен қорғану. Сонда зейнетақы активтері базалық мөлшерлеме көтерілгенде уақытша құнсызданса да облигацияларды ұзақ мерзімге ұстап, портфельді әртараптандырып, қысқа мерзімді саудадан аулақ болып, қаржылық тұрақтылықты бақылау арқылы нақты қаржылық шығыннан сақтануға болады», – дейді маман.

Базалық мөлшерлеменің өсуі бюджетке де бірнеше жолмен қосымша шығындар әкелуі мүмкін. Себебі Үкімет жаңа облигацияларды шығару кезінде жоғары пайыз төлеуге міндеттеледі, бұдан қосымша бюджет шығыны туындайды. Бұрын 16 пайызбен шығарылған облигацияның орнына енді жаңа 18 пайызбен облигация шығарылады. Бұл айырмашылық бюджеттің де пайыздық шығынын арттырады. Сондай-ақ кейбір мемлекеттік қарыздар ай сайынғы немесе тоқсандық пайыздық төлемдерменберіледі. Ставка өскенде осындай қарыздар бойынша төлемдер көбейеді де, бюджеттен қосымша ақша шығарылады. Кейде мемлекет банктерге кепілдік немесе зейнетақы қорының табыс айырмасын өтеу міндеттемесін алады. Мысалы, БЖЗҚ-да облигациялардан түскен нарықтық шығынның бір бөлігі мемлекет есебінен өтелуі мүмкін. Оның да пайызы өседі. Бұл да бюджетке қосымша жүктеме.

«Ставка көтерілгенде несие қымбаттайды, экономикалық белсенділік баяулайды дегенге құлағымыз үйреніп қалған. Ал мұның жоғарыдағыдай шығындары да бар. Тіпті экономикалық белсенділігі азайғаннан кейін, яғни, қолына арзан несие тимегеннен соң да компаниялар аз салық төлейді. Сөйтіп, мемлекеттік кірістер де қысқарады, бұл бюджеттің табыс бөлігін қысқартады. Базалық мөлшерлеменің өсуі бюджетке екі негізгі бағытта шығын келтіреді: біріншісі – мемлекеттік облигациялар бойынша пайыздық шығынның өсуі. Екіншісі – экономикалық белсенділіктің төмендеуінен түсетін салық кірісінің азаюы. Мемлекет үшін бұл уақытша жүктеме болып саналады, бюджеттік жоспарлауда мұны ескермесе, бұл қаржылық қысым тудырады», – дейді спикеріміз.

Бюджет шығындарын қысқарту

Негізінде сала мамандары Ұлттық банк пен Үкіметке базалық мөлшерлеме өскен кезде қаржы тұрақтылығын сақтау және бюджет шығынын азайту жөнінде ұсыныстарды айтпай жүрген жоқ. Бұған дейін де біздің басылым арқылы мамандар тарапынан бірнеше ұсыныстар айтылған. Әттеген-айы, бізде соны ести қойып, әрекет ететін ведомство кемшін.

«Аналитик» талдау және сараптау орталығының экономист-сарапшысы Тоғжан Шаяхметова Ұлттық банк базалық мөлшерлемені өсіру саясатын кезең-кезеңмен енгізу керек еді деп есептейді. Маманның ойынша, қаржылық нарыққа «шок» тудырмау үшін мөлшерлемені бірден күрт көтерудің орнына алдын ала хабарланған өсіру стратегиясын қолдану қажет-тін. Бұл банктер мен институционалды инвесторларға адаптация жасауға мүмкіндік береді.

Енді Үкімет пен Ұлттық банк ұзақ мерзімді облигацияларды шығару арқылы пайыздық төлемді тұрақтандыра ала ма, мәселе осында. Маманның пайымдауынша, мұндайда қысқа мерзімді қарызды азайтып, портфельді әртараптандыру қажет. Қосымша пайыздық төлемдерге бюджетте резерв құру керек. Ставка өсімі инфляцияны тежеуге бағытталғанымен, экономикалық белсенділікті тежейді. Оған енді қосымша шаралар ойластырылуы қажет.

«Дамыған елдер базалық мөлшерлемені көтергенде қадамдық, алдын ала хабарланған стратегиянықолданады, бюджеттік шығынды азайтады, институционалды инвесторларды қорғайды және экономикалық белсенділікті қолдайды. Бұл тәсілқаржылық тұрақтылықты сақтап, нарыққа «паникасыз» бейімделуге мүмкіндік береді. Ал бізде мұндай шаралар жеткіліксіз. Бюджет шығындарын қысқартқан жоқ. Бізде 2026 жылға арналған бюджет шығыстары шамамен 27,8 трлн теңгедеңгейінде жоспарланған. Бұл шығыстар 2025 жылмен салыстырғанда шамамен 2 трлн теңгеге артық. Бюджет түсімдері 2026 жылда шамамен 23,1 трлн теңге деп болжанған. Шығыстардың бағыттары да сол баяғыдай, әлеуметтік салаға шамамен 10,7 трлн теңге бөлу жоспарланған. Денсаулық сақтау саласына шамамен 2,7 трлн теңге. Білім мен ғылымға шамамен 901,7 млрд теңге. Қорғаныс саласына шамамен 3 трлн теңге деңгейінде. Шығындарды қысқартатын нақты индикаторлар мен мерзімдерді енгізу керек дегенімізбен, әлі белсенді жұмыстың атқарылып жатқанын көрмедік. «Басқару шығындарын, әкімшілік аппарат шығындарын, мемлекеттік сатып алуларды ашық ету керек» дедік, ол да орындалмады. Негізінде экономиканы әбден дайындап алып барып базалық мөлшерлемені көтеру керек. Бізде дайындық аз болса да, бюджеттің кірісінен шығыны асып жатса да мөлшерлеме көтеріле береді. Осының бәрі экономикаға күш түсіреді», – дейді сарапшы.

Айтса айтқандай, бүгінде біраз дамыған елдер цифрлық үкімет және «ақша үнемдейтін» басқару тәсіліне көшкен. Көптеген елдер мемлекеттік органдардың әр шығысын цифрлық бақылауға алған. Мысалы, қағаз құжаттар мен әкімшілік рәсімдерді қысқарту арқылы Сингапур жыл сайын миллиондаған доллар үнемдеп отыр. Бұл елде мемлекеттік қызметкерлердің сапалы деректерді пайдаланып, бюджеттік ресурсты тиімді бөлу тәжірибесі де өте жоғары. Сол тәрізді Швеция базалық мөлшерлеме өсетін болса «резерв бюджетін» пайдаланады. Швеция мұндайда бюджеттен тыс резерв қорларын жасайды. Бұл қорлар төтенше жағдайлар мен экономикалық дағдарыстарға жұмсалады. Мысалы, энергетикалық дағдарыс кезінде резерв қорлары арқылы бюджеттік қысымды азайтқан. Оңтүстік Кореяда «нәтиже бойынша бюджеттеу» тәсілі дамыған. Бұл тәсілде әр мемлекеттік бағдарлама нақты көрсеткіштерге сүйене отырып қаржыландырылады. Тиімсіз бағдарламалар автоматты түрде қаржыландырылмайды.

Ал Қазақстанныңбюджетті үнемдеудегі тәжірибесі әкімшілік шығындарды қысқартамыз деуден аспай тұр. 2020-2025 жылдары кейбір ведомстволардың артық қызмет көліктері, іссапар шығындары қысқартылған. Сонымен қатар кейбір әлеуметтік бағдарламаларды біріктіру арқылы жиынтық шығындарды төмендету жоспарланды. Алайда әзірге үнемделген бюджет қаражатын көре қоймадық.

Айтпақшы, үкімет бюджеттің қаражаты жетпей жатса, Ұлттық қорға қол жаятын әдетін әлі қойған жоқ. Мәселен, осы айда Ұлттық банк үкіметке республикалық бюджетке трансферттер бөлу үшін Ұлттық қордан 600-700 млн АҚШ доллары көлемінде валюта сатуды жоспарлап отыр. Бұл қаржының негізгі бөлігі, әрине, бюджет шығындарын өтеуге жұмсалады.

Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ