Билікке келген әр топ Конституцияны өзіне бейімдеуге тырысады

 Жалпы тек бізде ғана емес, Орталық Азияда президенттер қартайған я ауысқан сайын Конституция өзгереді. Ауысқан басшылар оны «қоғам талабы» деп түсіндіреді. Ал ауыспаған басшылар негізгі заңды өзгерту арқылы өкілетін ұзартып алған. Сарапшылар саяси жағдай құбылғанда Конституция да түзетілетінін айтады.

Конституция туралы мәселені талдағанда ең әуелі оның қоғамдағы орны мен тарихи миссиясын ұғыну қажет. Әлемдік тәжірибеде конституцияны мемлекет пен халық арасындағы басты келісімшарт, тіпті қоғамдық сенімнің іргетасы ретінде қарастырады. Ол елдің болашақ бағытын айқындайтын саяси-мәдени құжат. Сол себепті конституцияға енгізілетін әр өзгеріс бүкіл ұлттың тағдырына әсер ететін саяси таңдау.

Қазақстандағы жағдайға қарасақ, бізде Конституция 1995 жылдан бері бірнеше мәрте түзетілді. Кейбір өзгерістер қоғамның сұранысына орай жасалды. Мысалы, билік тармақтары арасындағы теңгерімді қайта қарау немесе адам құқықтарына қатысты баптарды күшейту. Бірақ түзетулердің жиілігі мен олардың орындалу механизмі халық арасында күдік пен сенімсіздік туғызды. Әсіресе билікке ыңғайлы сәтте ғана өзгертулер жасалуы, олардың көп жағдайда жоғарыдан төменге қарай, яғни қоғамды кеңінен қамтымай жүзеге асуы жұртшылықтың «Ата заң – тұрақты емес, уақытша саяси қажеттілікке бейімделген құжатқа айналып кетті» деген пікірін күшейтті.

Бұл сенім дағдарысының түпкі себебі – халықтың өзі шешім қабылдау процесіне толық араласа алмауы. Демократиялық елдерде мұндай өзгерістер барысында институализация жүрер еді. Мәселен, құқық-сот институты, саяси партиялар институты, сайлаушы мен билік, парламент пен атқарушы билік арасындағы теңдікті реттейтін институт қалыптасады. Өкінішке қарай, Орталық Азия елдерінің ешқайсында да бұл институттар соңына дейін мақұлданған емес. Орталық Азияда осындай сипаттағы конституциялық процесс жүріп жатыр. Кей елде ептеп демократиялық стандарттарға жақындауы мүмкін, ал Түркіменстан сияқты елдерде бұл процесс «феодалды-электоралды» жүйенің институтына айналып кеткен.

Демократиялық елдерде конституцияны түзету күрделі әрі ұзаққа созылатын процесс. Ал бізде билік басына келген әр топ Конституцияны өзіне бейімдеуге тырысады. Мәселен, АҚШ-та екі ғасырдан бері Конституция бар болғаны 27 рет қана өзгертілген. Оның өзінде әр өзгеріс штаттардың үштен екісінің қолдауын талап етеді, яғни кез келген түзету шынайы ұлттық консенсуссыз жүзеге аспайды. Германияда «мәңгілік баптар» деген ұғым бар, яғни адам құқықтары мен демократиялық құрылымға қатысты кейбір нормаларды өзгертуге тыйым салынған. Францияда да конституциялық реформа парламент арқылы бірнеше мәрте сүзгіден өтеді, тіпті кей жағдайда міндетті түрде референдумға шығарылады. Мұндай тетіктер халыққа «бұл құжатты биліктің ойынына айналдыруға болмайды, ортақ құндылықтардың көрінісі» деген сенім береді.

Қазақстанда жиі түзетудің тағы бір қауіпті салдары бар. Яғни жиі өзгерту арқылы құқықтық тұрақсыздық пайда болады. Заңнама алдын ала болжамды болуы тиіс. Егер азаматтар ертең өз құқықтарының қалай өзгеретінін білмесе, егер кәсіпкерлер бизнесін құқықтық кепілсіз жүргізсе, ал саяси институттар кез келген сәтте қайта құрылып отырса, қоғамдағы тұрақтылық та шайқалады. Бұл экономикалық инвестициядан бастап, халықтың күнделікті тұрмысындағы қарапайым шешімдеріне дейін әсер етеді.

Есхат МӘДЕН,

саясаттанушы