Covid-19 пандемиясы кезіндегі Қазақстан халқының ұдайы өсуінің ерекшеліктері

Бұл мақала Қазақстандағы демографиялық ғылым мен демографиялық талдаудың дамуы мен қалыптасуына елеулі үлес қосқан Мұсабек Ерболат Нығыманұлын еске алуға арналады.

Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы әлемдік демографиялық сын-қатерлер мен трендтер ерекше жылдамдықпен және әртүрлілікпен қалыптасатын бірегей мемлекет болып табылады. Сонымен қатар бұл процестер көпұлтты мемлекетте жалпы қабылданған әлемдік мерзімдермен салыстырғанда анағұрлым қарқынды түрде қалыптасады.

COVID-19 пандемиясы халықтың көші-қон қозғалысына ғана емес, табиғи көбеюге де айтарлықтай әсер етті. Барлық жас топтарында болып жатқан өлім-жітімнің ұлғаю үрдісі барлық әлемде, соның ішінде Қазақстанда да байқалады. Бұл ретте республикада бала туу саны артты, бұл қазіргі жағдайдағы сөзсіз демографиялық феномен болып табылады. Жаңа «дельта» штамының пайда болуын ескере отырып, пандемияның демографиялық процестерге әсері айтарлықтай өсті. Осылайша Қазақстанның 2021 жылдың бірінші жартыжылдығындағы демографиялық дамуы 2020 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда шынайы қызығушылық тудырады.

Халықтың көбею процестері ұрпақтардың табиғи өзгеруін қамтамасыз етеді, сонымен қатар халық санының қалыптасуына ғана емес, сонымен бірге оның жыныстық-жас және этникалық құрамына да әсер етеді, бұл өз кезегінде еңбек ресурстарының дамуы мен таралуына ықпал етеді. Нәтижесінде бұл өзгерістер мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етеді.

Пандемияға байланысты қалыптасқан жағдайдың күрделілігіне қарамастан, Қазақстанның демографиялық дамуы оң үрдістерге ие. 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында халық саны 19 миллион адам шегіне жетті және жыл басымен салыстырғанда 0,7 пайызға, ал 2020 жылдың 1 шілдесімен салыстырғанда 1,3 пайызға ұлғайды. Халық саны өсуінің себебі – табиғи өсім. 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында жалпы өсім 130 мың адамды құрады. Бұл ретте халықтың көші-қонының теріс сальдосы есебінен адам шығыны 9,5 мың адамды құрады.

2021 жылдың бірінші жартыжылдығында халықтың табиғи өсімі өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 7,4 мың адамға немесе 5,6 пайызға артты (1-суретті қараңыз).

1-сурет

2020-21 жылдардағы (1-жартыжылдық) Қазақстан халқының табиғи өсімін ұлғайту компоненттерінің динамикасы

Ақпарат көзі: ҚР СЖжРА ҰСБ. Стат. бюллетень «Қазақстан Республикасы халқының табиғи қозғалысы. 2021 жылғы қаңтар-маусым».

Табиғи өсімнің ұлғаюы 17 өңірдің 10-ында байқалады, оның ішінде ең жоғары өсім Түркістан облысында (3,7 мың адамға немесе 16 пайызға), Шымкент қаласында (2,5 мың адамға немесе 22 пайызға), Қызылорда облысында (1,3 мың адамға немесе 16 пайызға), Ақтөбе облысында (мың адамға немесе 15 пайызға), сондай-ақ Нұр-Сұлтан қаласында (0,1 мың адамға немесе 1,3  пайызға) (1-кестені қараңыз).

1-кесте

Қазақстан халқының табиғи өсімін ұлғайту көрсеткіштері

2021 және 2020 жылдардың 1-жартыжылдығында

адам

Ақпарат көзі: ҚР СЖжРА ҰСБ. Стат. бюллетень «Қазақстан Республикасы халқының табиғи қозғалысы. 2021 жылғы қаңтар-маусым».

      Бірінші жартыжылдықта (бұдан әрі – мәтін бойынша 1 жарт.) 2021 жылы өткен кезеңмен салыстырғанда табиғи кему алты өңірде байқалады: Қостанай облысында (0,9 мың адамға немесе 72,4%-ға), Шығыс Қазақстан облысында (0,8 мың адамға немесе 21%-ға), Павлодар облысында (0,6 мың адамға немесе 33%-ға), Қарағанды облысында (0,4 мың адамға немесе 7,8%-ға) және т.б. [1].

Солтүстік Қазақстан облысын қоспағанда, барлық өңірлерде табиғи қозғалыстың оң серпіні байқалады. Солтүстік Қазақстан облысында 2021 жылдың 1 жарт. депопуляция процесі байқалады, яғни өлім-жітімнің туу деңгейінен асып кетуі теріс өсуге әкелді (минус 0,4 мың адам). Облыста табиғи кему қала тұрғындарымен қатар, ауыл тұрғындарының арасында да жүреді. Облыстың қалалық елді мекендерінің арасында табиғи өсім 2021 жылдың 1 жарт. теріс мәнді көрсетті (минус 133 адам), бір жыл бұрын оң болды (плюс 172 адам). Сонымен қатар 2020-21 жылдары ауылдық елді мекендерде табиғи қозғалыстың теріс динамикасы байқалады, 2020 жылы минус 36 адам, ал 2021 жылы минус 269 адам.

Бала туудың ең көп саны репродуктивті жастағы тұрғындар санының көп болуына байланысты қала тұрғындарына тиесілі. Зерттелген кезеңде қала тұрғындары арасында табиғи өсім үлесінің төмендеуі, ауыл тұрғындарының көбеюі байқалады. 2020 жылдың 1 жарт. табиғи қозғалыстың жалпы өсімінде қала тұрғындарының үлесі 58%-ды, ауыл тұрғындарының үлесі 42%-ды, ал өткен жылы тиісінше 56%-ды және 44%-ды құрады.

Қалалық және ауылдық елді мекендердегі табиғи өсім келесідей өзгерістерді сипаттайды. Қалалық елді мекендерде табиғи өсімнің жоғары үлес салмағы Нұр-Сұлтан, Шымкент, Алматы қалаларында (16-14%-дан), сондай-ақ Түркістан және Ақтөбе облыстарында (7-8%-дан) және т.б. Ауыл қоныстарында Түркістан (29%), Алматы (26%), Жамбыл (10%) және Маңғыстау (9%) облыстарында байқалды.

Қала халқының табиғи өсімінің оң серпіні бар өңірлерге келесілер жатады: Шымкент қаласы және Түркістан облысы (1,0 мың адамға немесе 2020 жылдың 1 жарт. салыстырғанда 17%-ға өсу), Ақтөбе облысы (0,8 мың адам немесе 16%), Қызылорда облысы (0,4 мың адам немесе 11%), Маңғыстау облысы (0,3 мың адам немесе 9%), Нұр-Сұлтан қаласы және Атырау облысы (0,07 мың адам немесе 1,8%).

Қалалық қоныстарда Шығыс Қазақстан облысында (0,8 мың адам немесе 28,5%-ға), Қостанай облысында (0,6 мың адам немесе 64,4%-ға), Қарағанды облысында (0,4 мың адам немесе 12,3% — ға), Солтүстік Қазақстан облысында (0,3 мың адамға) және Алматы қаласында (3,3 мың адам немесе 3,1%-ға) табиғи өсімнің төмендеуі байқалады.

Ауыл тұрғындары арасында табиғи өсім қарқынының артуы 13 өңірде тіркелді: Түркістан, Қызылорда, Маңғыстау, Алматы облыстары. Өсімнің төмендеуі Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында байқалады.

Халықтың табиғи қозғалысы процесіне Түркістан облысы үлкен үлес қосты (2020 жылдың 1 жарт. туу қорытындысына 17%). Алматы облысы (14%), Шымкент және Нұр-Сұлтан қалалары (9%-дан), Жамбыл облысы және Алматы қаласы (8%-дан). Туудың жалпы санындағы ең төменгі үлес салмағы Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарына келеді.

2018 жылдан бастап байқалатын бала туудың өсуі 2021 жылы да жалғасуда. 2021 жылдың бірінші жартысында 2020 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда туу саны 9,6%-ға өсті.

Туудың жалпы санындағы үлес салмағы бойынша туудың таралуы республика бойынша айтарлықтай дифференциациясын көрсетеді, ол аймаққа байланысты 1%-дан 15%-ға дейін өзгереді. Туғандардың ең көп үлес салмағы Түркістан және Алматы облыстарына, ең азы Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарына келеді.

Түркістан облысында (3,9 мың адам немесе 114%-ға), Шымкент қаласында (2,9 мың адам немесе 21,2%), Алматы облысында (1,8 мың адам немесе 7,2%-ға), Ақтөбе облысында (1,5 мың адам немесе 15,7%-ға) туу санының өсуі және т.б. байқалады.

Бала туу санының қарқындылығын бағалау үшін туу коэффициенті қолданылады. Туудың жалпы коэффициенті деңгейінің жіктелуіне сәйкес, (В.А.Борисов және Б.Ц.Урланис бойынша) [2] 2021 жылдың 1 жарт. 1000 адамға шаққандағы туудың «жоғары үлесіне» (30-40 промилледен) – Шымкент қаласы, Түркістан және Маңғыстау облыстары, «орташадан жоғары» (25- 29 промилледен) – Ақтөбе, Нұр-Сұлтан қаласы, Жамбыл, Алматы, Атырау және Қызылорда облыстары, «орташаға» (16- 24 промилледен) – Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Ақмола, Батыс Қазақстан облыстары және Алматы қаласы жатады, «төмен» (16 промилледен кем) Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Павлодар облыстары.

Ауылдық елді мекендерде қалалық елді мекендермен салыстырғанда туудың жалпы коэффициенті қалаға қарағанда үлкен және өсу тенденциясы бар. 2020 жылдың 1 жарт. ауыл тұрғындары арасында туу коэффициенті 21,25 промиллені құрады, өткен жылы ол 23,46 промиллені құрады, яғни 2021 жылы 2,2 мың адамға немесе өткен жылмен салыстырғанда 10%-ға өсті. Қалаларда бала туудың осы коэффициенті тиісінше 21,07 және 22,60 промиллені құрады, өсім тиісінше 7,3%.

2020-21 жылдардың 1 жарт. республика бойынша өлім-жітім өсуде және сол арқылы бала туудың жоғары өсімін басады. Республика бойынша 2021 жылдың 1 жарт. өлім-жітім өткен жылмен салыстырғанда (65 мың адам) 11,5 мың адамға немесе 17,8%-ға ұлғайып, 76,6 мың адамды құрады.

Қазақстанның барлық облыстарында өлім-жітімнің өсуі байқалады (2- суретті қараңыз). Өлім-жітім саны жоғары өңірлерге (яғни орташа республикалық мәннен жоғары) Алматы қаласы (33,4%-ға), Жамбыл облысы (25,2%-ға), Батыс Қазақстан облысы (24,6%-ға), Нұр-Сұлтан қаласы (23,5%- ға), Атырау облысы (20,8%-ға), Павлодар облысы (20,7%-ға), Алматы қаласы (20,2%-ға), Шығыс Қазақстан облысы (18,3%-ға) және Шымкент (18,2%). 2020-21 жылдардың 1 жарт. Қызылорда және Түркістан облыстарында өлім-жітімнің төмендеуі байқалады (тиісінше 1,6% және 3,4%- ға өсті).

2-сурет

Өңірлер бөлінісінде Қазақстандағы өлім-жітімнің жалпы коэффициенті 2020 және 2021 жж. 1-жартыжылдығы үшін

Ақпарат көзі: ҚР СЖжРА ҰСБ. Стат. бюллетень «Қазақстан Республикасы халқының табиғи қозғалысы. 2021 жылғы қаңтар-маусым».

2020-21 жж. 1 жарт. қалалық елді мекендерде өлім-жітімнің өсу қарқыны ауылдық жерлерге қарағанда жоғары. 2021 жылдың 1 жарт. Қазақстан өңірлері бойынша өлім-жітім 2020 жылмен салыстырғанда 21,5%- ға ұлғайды.

2021 жылдың 1 жарт. өлім-жітімнің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққанда 8,12 адамды құрады және өткен жылмен салыстырғанда 17%-ға өсті (6,96 промилле).

Өлім себептерінің негізгі кластары бойынша өлгендердің өзгеруі келесідей:

— қан айналымы жүйесінің ауруынан 2020 және 2021 жж. 1 жарт. халық өлімінің жалпы санының үлесі 24%-ды құрады. Бұл жағдайда осы аурудан 2021 жылдың 1 жарт. өткен жылмен салыстырғанда 19%-ға көбірек қайтыс болды;

— ісіктерден өлім санының үлесі 2021 жылдың 1 жарт. 9,4%, 2020 жылдың 1 жарт. 11,5%-ды құрады. 2021 жылдың 1 жарт. алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 3%-ға төмендегені байқалады;

— жазатайым оқиғалардан, уланудан және жарақаттанудан қайтыс болғандар санының үлесі 7,2%-ды құрады және ол 2021 жылдың 1 жарт. өткен жылға қарағанда 13%-ға ұлғайды;

— тыныс алу органдарының ауруларынан 10% қайтыс болды, ол жылдық салыстыру кезінде 8%-ға артып отыр;

— ас қорыту жүйесінің ауруынан барлық өлімнің шамамен 8%-ы келеді және 2021 жылдың 1 жарт. өткен кезеңімен салыстырғанда 8%-ға ұлғаю үрдісі бар;

— жұқпалы және паразиттік аурулардан қайтыс болғандардың жалпы санының шамамен 1%-ы қайтыс болады, 2021 жылдың 1 жарт. өткен жылмен салыстырғанда 18%-ға төмендейді.

Өмір сапасының, жалпы денсаулық жағдайының, денсаулық сақтау жүйесінің даму деңгейі көрсеткіштерінің бірі нәрестелер өлімінің коэффициенті болып табылады. Коэффициент өткен кезеңмен салыстырғанда 2021 жылдың 1 жарт. әлемде сәби өлімі азайған кезде 2,2%-ға артты (3-суретті қараңыз).

3-сурет

Өңірлер бөлінісінде Қазақстандағы нәрестелер өлім-жітімінің коэффициенті

2020 және 2021 жылғы 1-жартыжылдықта 1000 тірі туғандарға

Ақпарат көзі: ҚР СЖжРА ҰСБ. Стат. бюллетень «Қазақстан Республикасы халқының табиғи қозғалысы. 2021 жылғы қаңтар-маусым».

Қала халқы арасында нәрестелер өлімінің деңгейі артты. 2021 жылдың 1 жарт. 1 жасқа дейін өлім-жітім коэффициенті қалалар бойынша өткен жылмен салыстырғанда 26,3%-ға өсті, ал ауылда ол тиісінше 37%-ға төмендеді. Қалалық қоныстар бойынша нәресте өлімінің өсуі Қарағанды, Батыс Қазақстан және Қостанай облыстарын қоспағанда, барлық дерлік өңірлерде тіркелген. Зерттелген кезеңде айтарлықтай өсім Солтүстік Қазақстан, Жамбыл (2 есе), Маңғыстау, Атырау облыстарында (1,7 есе) және Шымкент қаласында (1,5 есе) байқалды.

Бір жасқа дейінгі балалардың өліміне әкелетін аурулардың себептері арасында мынадай ерекшеліктер бар (2021 жылғы 1-жарт.):

* перинаталдық кезеңде туындайтын жағдайлардан 1 жасқа дейін барлық қайтыс болғандар санының 55%-ы шетінеді;

* туа біткен ауытқулардан – 20%;

* инфекциялық және паразиттік аурулардан – 4,3%;

* тыныс алу органдарының ауруларынан – 3,9%;

* жазатайым оқиғалардан, уланудан және жарақаттанудан – 3%.

2021 жылдың 1 жарт. өткен кезеңмен салыстырғанда 1 жасқа дейін өлім-жітім саны перинаталды кезеңдегі ауруларға байланысты 16%-ға және жұқпалы, паразиттік аурулардан 11%-ға өсті. Басқа аурулар бойынша 1 жасқа дейінгі балалардың өлім санының төмендеуі байқалады.

2020-21 жж. 1 жарт. қазақтар, өзбектер, әзірбайжандар, дүнгендер, немістер және ұйғырлар арасында оң табиғи өсім байқалады. Халық санының табиғи кемуі орыстар, украиндар, белорустар мен татарлар арасында байқалды (3-кестені қараңыз). Табиғи өсім көрсеткіштерін этностар бойынша аралық салыстыру қазақтар мен өзбектерде оның ұлғайып келе жатқанын көрсетеді. Қазақтарда туудың өлім-жітімнен артуы 12,4 мың адамды құрады немесе 2020 жылдың 1 жарт. шаққанда 9,8%-ға өсті, өзбектерде 1,4 мың немесе 20% өсім болды. Басқа этностарда жылдар аралығында табиғи өсімнің төмендеуі байқалады. Мысалы, орыстар арасында 4,5 мың адамға немесе 83%-ға, украиндар 0,8 мың адамға немесе 38,5%-ға, белорустар 0,1 мың адамға немесе 40%-ға, әзірбайжандар 0,04 мың адамға немесе 4,7%-ға,  дүнгендер 0,05 мың адамға немесе 6%-ға, немістер 0,1 мың адамға немесе 33% және ұйғырлар 1 мың адамға немесе 4,3% кему байқалады.

3-кесте

Қазақстан халқының табиғи өсімі

2020-21 жылдар бойынша этностар бөлінісінде (1-жартыжылдық)

адам

Ақпарат көзі: ҚР СЖжРА ҰСБ. Стат. бюллетень «Қазақстан Республикасы халқының табиғи қозғалысы. 2021 жылғы қаңтар-маусым».

2021 жылғы 1 жарт. республика бойынша туғандардың жалпы санының 80%-ға жуығы қазақтар, ал 2020 жылғы 1 жарт. 79,7%, орыстар 7,3% және 8,2% (сәйкесінше), украиндар 0,8% және 0,9%, немістер 0,7% және 0,7%, белорустар 0,2% және 0,2%, өзбектер 4,3% және 4,6%, ұйғырлар 1,5% және 1,5%, дүнгендер 0,5% және 0,5%.

Қарастырылып отырған кезеңде өзбектерде туғандар саны 2020 жылдың 1 жарт. 16%-ға артады. 2020 жылы қазақтарда 11%-ға, ұйғырларда 7%-ға, татарларда 5%-ға, дүнгендерде 3,3%-ға және әзірбайжандарда 4,6%-ға өсті. Жыларалық салыстыруда туу өсімінің төмендеуі белорустарда 9,1%-ға және украиндарда 4,3%-ға байқалады.

2021 жылдың 1 жарт. өлім республика бойынша 76,5 мың адамды құрады, бұл 2020 жылға (65 мың адам) қарағанда 17,8%-ға немесе 11,6 мың адамға артық. Қазақтарда қайтыс болғандар саны 2020 жылмен салыстырғанда 2021 жылы 16%-ға өсті. Дүнгендерде өлім санының 77%-ға, ұйғырларда 38%- ға, әзірбайжандарда 25%-ға, татарларда 23,8%-ға, орыстар мен украиндарда 19%-ға, белорустар мен немістерде 14%-ға жоғары өсу қарқыны байқалады.

Этностар бойынша өлім-жітімнің республика бойынша қайтыс болғандардың жалпы санына қатынасы 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында қайтыс болған қазақтардың үлес салмағы 47%-ды, орыстардың 34%-ды, украиндардың 6%-ды, өзбектер мен немістердің 2%-ды құрағанын көрсетеді.

Бір жасқа дейінгі нәрестелерде өлім саны 181 адамға артып, 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында олардың саны 1688 адамға жетті. Сондай-ақ этностар бөлінісінде нәрестелер өлімінің өсуі байқалады. Ең көп ұлғаю әзірбайжандарда (50%-ға), қазақтарда (13,3%-ға), украиндарда (10%-ға) және орыстарда (7,7%-ға) болды. Тәжіктерде бір жасқа дейін қайтыс болғандар саны 71,4%-ға және күрдтерде 50%-ға төмендеді.

Бір жасқа дейінгі шетінеген балалардың этнос бөлінісінде қайтыс болған сәбилердің жалпы санына қатынасы көрсеткендей, қайтыс болған қазақ сәбилерінің үлесі 80%-ды, орыстардың 9,1%-ын, өзбектердің 3,3%-ды, ұйғырлардың 0,8%-ды және украиндықтардың 0,2%-ды құрағанын көрсетеді.

Қорытындылай келе, 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бала туудың өсуіне байланысты халықтың табиғи өсімінің артуы байқалады. Сонымен бірге осы фактордың арқасында өлімнің өсуі ұлттық деңгейде демографиялық дамуға айтарлықтай зиян тигізбеді, бірақ аймақтық демографиялық дамуда айтарлықтай айырмашылықтар бар. Халықтың табиғи кемуі байқалатын Солтүстік Қазақстан облысын қоспағанда, республиканың барлық өңірлерінде табиғи өсім байқалады. СҚО мен Қостанай облысында бала туудың төмендеуі тіркелген, басқа өңірлерде де өсім байқалды.

Дәстүр бойынша туудың ең жоғары деңгейі оңтүстік және батыс аймақтарға келеді, онда ауыл тұрғындарының үлесі жоғары және халықтың құрылымы жасырақ. Өлім деңгейі барлық аймақтарда өсті. Әсіресе егде жастағы (65 жас және одан жоғары) халықтың үлесі жоғары өңірлерде немесе басқаша айтқанда, СҚО, ШҚО, Қарағанды, Павлодар облыстары және т.б. сияқты елдің «қартайған» өңірлерінде, республикалық маңызы бар қалаларда өлім-жітімнің өсуі байқалады.

Қарастырылып отырған кезеңде табиғи қозғалыс есебінен халық санының өсуі қазақтарда, өзбектерде, әзірбайжандарда, дүнгендерде, немістерде және ұйғырларда байқалады. Бұл көрсеткіштің жыл сайынғы өсуі тек қазақтар мен өзбектер арасында байқалады. Ал басқа этностарда (орыстар, украиндар, белорустар, әзірбайжандар, татарлар, дүнгендер, немістер мен ұйғырлар) жыларалық көрсеткіштердің төмендеуі байқалады.