Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңес не үшін құрылды?

Ұйым қандай қызметті атқарады және қандай өзгерістер күтіледі деген сұраққа Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің төрағасы Дархан Ахмед-Заки жауап берді.

– Дархан Жұмақанұлы, кеңес не үшін құрылды және ол қандай қызметтерді атқарады?

– Кеңес Қасым-Жомарт Тоқаевтың шешімі бойынша Қазақстанда ғылымның заманауи моделін қалыптастырудағы алғашқы қадамдардың бірі ретінде құрылды. Ел басшылығындағы осындай жоғары консультативтік-кеңесші орган үздік әлемдік тәжірибеге сәйкес келеді, мысалы мұндай ұйымдар АҚШ, Франция, Сингапур және басқа елдерде бар. Негізгі міндет — елдегі ғылымды дамытудың басымдықтарын айқындау, сондай-ақ Мемлекет басшысының ғылыми қоғамдастықпен тікелей байланыс арнасын қалыптастыру.

Кеңестің құрамына Нобель сыйлығының лауреаты, Беркли космологиялық физика орталығының физика және астрофизика профессоры Джордж Фицджеральд Смут III (АҚШ), сондай-ақ әлемнің жетекші ғылыми орталықтарында зерттеу қызметімен айналысатын отандастарымыз кірді. Мысалы, Мұрат Сапарбаев, халықаралық профессор, 2001 жылдан бастап молекулалық биология және генетика кафедрасында жұмыс істейді, Франциядағы Густав Рози институтының ДНҚ репарациясы тобының жетекшісі. Министрлік шетелде жұмыс істейтін қазақстандық ғалымдарға мониторинг жүргізеді, олар арқылы жетекші ғылыми орталықтармен және зертханалармен ғылыми байланыстар орнатады.

Бұл құрылымды құру ғылым мен технология саласындағы саясатты тиімді үйлестіруге ғана емес, сонымен қатар әлемдік ғылыми қоғамдастықпен ынтымақтастықты дамытуға мүмкіндік береді.

— Сіз ұлттық кеңес құру ғылымның жаңа моделін құрудағы алғашқы қадам ғана деп айттыңыз. Қандай түбегейлі өзгерістер енгізу керек?

— Өкінішке орай, отандық ғылым экономикалық дамудың толыққанды драйверлерінің бірі бола алмады. Ғылыми дамудың жұмылдыру моделі сақталатын көптеген елдердегідей, біз жалпы кемшіліктерді – кадрлардың қартаюын, мемлекеттік қаржыландыруға үлкен тәуелділікті, ҒЗТКЖ-ға бизнес тарапынан төмен сұранысты және университеттердің ғылымға әлсіз тартылуын көреміз. ҚР-дағы жоғары оқу орындарының 626 мың студентінің 90%-дан астамы бакалаврлар, 7-8% магистранттар және 1%-дан азы – PhD докторанттар. Біздің университеттер «зерттеуші» орындарға айналған емес.

Қазақстанда соңғы бес жылда ғылымға жұмсалған қаржының өсімі 40,5 млрд теңгені немесе 60%-ды құрайды (2022 жылы – 58 млрд теңге). Ғылымның жалпы ішкі өнімдегі үлесі үздіксіз төмендеп, бүгінгі күні 0,13% құрайды. Шығындардың негізгі бөлігін бюджеттік қорлар алады – шамамен 70%.

Нәтижесінде, шығындардың тұрақты өсуіне қарамастан, қолданыстағы модельдің негізгі кемшілігі іргелі және қолданбалы зерттеулердің (82%) таралуы болып қала береді, ал әзірлеу жұмыстары бар болғаны 18% құрайды.

Халықаралық тәжірибе қаржыландырудың түбегейлі өзгеше тәсілін көрсетеді, мұнда бизнес шығындарда шешуші рөл атқарады. Мысалы, Израильдегі зерттеу шығындарының құрылымындағы бизнестің үлесі 85,6%, Жапония – 78,8%, Оңтүстік Корея – 77,7%, АҚШ – 71,2% құрайды.

Дәстүрлі үлгімен ғылымға бизнесті тарту мен инвестицияның мұндай деңгейіне жету мүмкін емес. Қазақ ғылымына жаңа серпін керек.

Ғылымның ашық моделі нені қамтиды?

Ол мемлекет пен бизнестің әріптестігі қағидаттарына негізделеді. Жаңа модельді құруда басты назар келесі принциптерге аударылады:

1. Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңесті құру және Ұлттық Ғылым академиясының рөлін нығайту арқылы ғылым мәселелерін қараудың басымдығы.
2. Ғылымға жеке инвестициялар үшін салықтық ынталандыру және инвестициялық преференциялар.
3. Университет ғылымының дамуы.
4. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (ҒЗТКЖ) қаржыландыру процестерін өзгерту.
5. Ғылыми ұйымдардың инфрақұрылымы мен материалдық-техникалық базасын нығайту арқылы қоса алғанда, ғылыми экожүйенің бәсекеге қабілеттілігін арттыру.

– Ұлттық ғылым академиясымен өзара іс-қимыл және оның рөлін қалай күшейту керек?

— ҚР ҰҒА келесі негізгі қызмет түрлерін жүзеге асырады деп көзделіп отыр:

— әлеуметтік-экономикалық даму сұраныстарына сәйкес ғылыми, ғылыми-техникалық және инновациялық қызметтің басым бағыттарын айқындау бойынша ұсынымдар әзірлеу;

– ғылым бойынша жыл сайынғы ұлттық баяндаманы дайындауды үйлестіру және басып шығару және ғылымды дамыту бойынша форсайттық зерттеулер жүргізу;

— атаулы жүлделерге, стипендияларға конкурстар өткізу және ғылымды насихаттауға қатысу. Академиктерге өмір бойы шәкіртақы тағайындалады.

Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңестің жұмысы ғылым мен технологияларды дамытудың негізгі мәселелері бойынша материалдарды талдау және дайындау кезінде ҚР ҰҒА сараптамалық-талдамалық әлеуетіне негізделеді деп санаймыз.

— Ғылымды қаржыландыру үдерісінде қандай өзгерістер күтілуде?

— Қазір бизнесті қаржыландыруды ынталандыру және жер қойнауын пайдаланушылардың ҒЗТКЖ аударымдарын тиімді пайдалану тетігі талқылануда. Жер қойнауын пайдаланушылар жыл сайын өндіруге жұмсалған шығындардың 1% мөлшерінде ғылыми-зерттеу, ғылыми-техникалық және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыруды жүзеге асыруға міндетті. Бұл қаражат оң нәтиже беруі тиіс, ал тетік транспаренттілікті арттыруға, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін төмендетуге, ҒЗТКЖ тиімділігін арттыруға, ҚР бірыңғай ғылыми инновациялық-технологиялық саясатын қалыптастыруға ықпал ететін болады.

-Сіз бизнес-қауымдастықтың ғылымнан қашықтығын қазіргі проблемалардың бірі деп атадыңыз. Екі саланы жақындастыру қалай жоспарлануда?

— Бизнесті ғылымға тартудың басты ынталандыруы ынталандыру құралдарын (салықтық жеңілдіктер мен инвестициялық преференциялар) енгізу болып табылады. Кәсіпкерлік субъектілері үшін 150%-ға дейін супер-шегерімдер беру және Сингапур, Оңтүстік Корея, Қытай тәжірибесі бойынша ғылыми орталықтарды дамыту жөніндегі нормалар қарастырылуда. Салықтық жеңілдіктер ставкалары мен салықтық әкімшілендіру тетіктері бойынша нақты нормалар Үкіметте талқыланды және осы жылдың өзінде Салық кодексіне енгізу үшін ұсынылады.

Салық жеңілдіктерін енгізу ғылымдағы жеке сектордың үлесін жыл сайын екі есеге, таяудағы 3-5 жылда – 60-70% – ға дейін, ал ҒЗТКЖ-ны жалпы қаржыландыруды ЖІӨ-нің 1% — на дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді деп санаймыз.

– Барлық университеттерде ғылыми зертханалар мен ғылыми орталықтар бар. Нәтижелер бар ма және университеттерге қандай өзгерістер қажет?

— Университет ғылымы – білім мен инновация генерациясының негізгі қозғаушы күштерінің бірі. Мемлекет басшысы білім беру экожүйесін дамытудың негізгі буыны ғылым мен инновацияларды тұрақты қаржыландырудың негізі болып табылатын ЖОО жанындағы эндаумент-қорлар болуға тиіс екенін атап өтті.

Осы мақсатта 2023 жылы бес ЖОО-да эндаумент-қорларды ашу бойынша нысаналы капитал қорлары туралы жеке заң тұжырымдамасы және жол картасы әзірленді. Контингентті ұлғайтуға және PhD – докторанттар-жас ғалымдарды қолдауға ерекше назар аударылды. Ерте курстарда жастарды ғылымға тартуға және оларға қызығушылық танытуға мүмкіндік беретін зерттеулер жүргізуге негізделген оқытудың жаңа тәсілдері енгізілуде.

Елдің ғылыми әлеуетінің бәсекеге қабілеттілігі мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі болып табылады. Оны дәйекті іске асыру, сондай-ақ 2011 жылы қабылданған «Ғылым туралы» заң жетекші ғылыми мектептерді сақтауға, ғылымды әкімшілендіру мен қаржыландырудың жаңа моделін қалыптастыруға, ғылыми-техникалық сараптаманың жаңа институттарын, ұлттық ғылыми кеңестерді дамытуға, ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыруды бастауға ықпал етті.

Мемлекет басшысы ғылым мен технологияны дамытудың маңыздылығы туралы әрқашан айтып отырады. Біздің министрлік «Ғылым және технологиялық саясат туралы» Заңның жаңа жобасын әзірлеуде, онда Қазақстан ғылымды қажетсінетін экономиканы қалыптастырудың заңнамалық негізі көзделеді.

Заң жобасында негізгі бағыттар айқындалған:

ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру – білімді қалыптастыру және тарату;

іргелі, қолданбалы зерттеулер мен ҒЗТКЖ үшін қаражатты және реттеу шараларын біркелкі және негізді бөлу;

жас ғалымдардың үлесін арттыра отырып, ғылыми кадрлар даярлау;

ғалым мәртебесін арттыру;

ғылыми инфрақұрылым деңгейін арттыру;

елде қолданылатын технологиялардың ғылыми әлеуетін сыни бағалау (Сыни технологиялар тізбесін айқындау);

ғалымның, ғылыми мектептердің, ҒЗИ жұмысының түпкілікті талдауы;

ҒЗТКЖ қаржыландыруға бизнес үшін жаңа ынталандыру шараларын енгізу.

Барлық елдер аймақтық және жаһандық жүйелерге басымдықты орналастыру және интеграциялау арқылы тиімді ұлттық инновациялық жүйелерді құру мәселелерін шешуде ең жақсы формуланы табуға тырысуда. Құн тізбегін құрудың жаһандық жүйесіне бір реттік енгізу арқылы экономиканың ішкі қажеттіліктері үшін тұрақты ғылымды қажет ететін өндірісті қалыптастыру үшін ұлттық инновациялық жүйені қайта іске қосу қажет.

Біз қысқа мерзімде инновациялық және зияткерлік әлеуетті арттыруымыз керек, бұл ретте ұлттық жүйенің озық білімді қабылдау және оны тиімді меңгеру қабілеті алдыңғы қатарға шығады. Research & Development әлеуетін дамыту өзара байланысты компоненттерге бағытталған: негізгі салалардағы техно-инновацияларды стратегиялық қолдау арқылы университеттердегі зерттеулер және өнеркәсіптегі (индустриядағы) әзірлемелер.