Химия бойынша Нобель сыйлығының иегерлері белгілі болды

Олар бұл марапатқа «металлоорганикалық каркастарды дамытудағы жаңашыл еңбектері үшін» лайық деп танылды. Бұл туралы 8 қазан күні Стокгольмде Швед корольдік ғылым академиясы ресми түрде хабарлады.

 Ғылыми жаңалықтың мәні

Нобель комитетінің түсіндіруінше, лауреаттар жасаған металлоорганикалық каркас құрылымдары (MOF — Metal-Organic Frameworks) — молекулалық деңгейде қуыстар мен арналардан тұратын күрделі кеңістік құрылымдар.

Бұл құрылымдар арқылы газдар мен сұйықтықтар өтіп, химиялық реакцияларға қатыса алады. Мұндай материалдардың көмегімен:

• шөл аймақтарында ауадағы суды жинауға,

• көмірқышқыл газын ұстап қалуға,

• улы газдарды сақтау мен бейтараптандыруға,

• катализаторлар жасауға мүмкіндік туады.

Комитет төрағасы Хайнер Линке бұл зерттеудің маңызын былай сипаттады:

«Металлоорганикалық каркастар жаңа буын материалдарын құруда шексіз мүмкіндік береді. Олар ғылымда бұрын болмаған бағыттардың есігін ашты».

Зерттеу тарихы

Ричард Робсон 1989 жылдан бастап мұндай құрылымдарды зерттей бастаған. Ол алғаш рет атомдар мен иондардың арасындағы байланысты пайдаланып, ішкі кеңістігі көп кристаллдық торлар жасады.

Сусуму Китагава мен Омар Яги осы идеяны дамытып, құрылымның тұрақтылығын және икемділігін қамтамасыз ете алды.

Бұл жаңалықтар бүгінгі экологиялық технологияларда, энергия сақтау және таза өндіріс салаларында кеңінен қолданылады.

 Бұрынғы лауреаттар

• 2024 жылы сыйлық америкалық биохимик Дэвид Бейкерге және британ ғалымдары Демис Хассабис пен Джон Джамперге берілген. Олар жасанды интеллект арқылы ақуыз құрылымын болжау және жаңа ақуыздарды синтездеу әдістерін жасап шыққан.

• 2023 жылы америкалық ғалымдар Мунги Бавенди, Луис Брюс және Ресей тумасы Алексей Екимов кванттық нүктелерді ашқаны үшін марапатталды.

• 2022 жылы американдық Каролин Бертоцци, Барри Шарплесс және дат ғалымы Мортен Мелдал «клик-химия» және биоортогоналды химия әдістерін жасап, күрделі молекулалар синтезін жеңілдеткен.

• 2021 жылы неміс Беньямин Лист пен америкалық Дэвид Макмиллан асимметриялық органокатализ саласында жетістікке жетіп, органикалық химияда төңкеріс жасаған.

Бүгінге дейін химия бойынша Нобель сыйлығы 116 рет берілген, ал 195 ғалым осы марапатқа ие болған. Кейбірі оны екі мәрте иеленген:

• британ биохимигі Фредерик Сенгер (1958 және 1980 жж.),

• америкалық химик Барри Шарплесс (2001 және 2022 жж.).

2025 жылғы сыйлықтың көлемі 11 миллион швед кронын (шамамен 900 мың еуро) құрайды.

Металлоорганикалық каркастар — XXI ғасыр химиясының жаңа дәуірін ашқан жаңалық. Бұл құрылымдар көмірқышқыл газын ұстау, суды тазарту және энергия сақтау салаларында адамзаттың экологиялық болашағына нақты үлес қоса алады.

Бұған дейін медицина және физика салалары бойынша Нобель сыйлығы иегерлерін белгілі болған еді.