Қазіргі ұрпақтың досы – аниме, ұстазы – манга

 Осы орайда «жұмсақ күші» арқылы әлемдік нарыққа еркін кіріп, мәдени экспансиясын шебер жүргізіп отырған елдердің бірі Жапония болса керек. Әсіресе жастар мен жасөспірімдердің арасында кең танымал аниме мен манга бүгінде біздің елдегі кітап, кино нарығына еркін кірген. Сәйкесінше, әлі де бұғанасы қатпаған, құндылығы қалыптаса қоймаған жасөспірімдердің анимені жарыса көріп, мангаларды қызыға оқитыны жасырын емес. Жас талғамай танымал болған бұл жанрдың құдіреті сонша, аниме мен манга кейіпкерлері кей жасөспірімнің жанын түсінетін досқа, енді бірінің өмірлік ұстанымдарын өзгерте алатындай ұстазға айналған. Көріп отырып уақыттың қалай өткенін байқамай қалу былай тұрсын, бұл жанрдың жанкүйерлері түнде ұйқыны ұмытып, күндіз шаршаудан қалып, экран алдына телміріп отырудан еш жалықпаса керек. Қытай бүгінде бұл сериалды көруге тыйым салыпты. Ал былтыр Санкт-Петербург соты прокуратураның талап-арызы бойынша Ресейде төрт жапон анимациялық фильміне шектеу қойды. Кейінірек олардың тізімі тағы бірнеше анимацияға толықты. Мұндай шешім шығаруға, құқық қорғау ұйымдарының дабылы себеп болған. Өйткені ел аумағында болған бірнеше балалар суицидінің артында анимациялық фильмдердің салдары бар екені дәлелденген. Қайтыс болған балалардың барлығы жапон мультфильмдерінің жанкүйерлері болып шыққан көрінеді. Ал біздің елде ешқандай шектеу жоқ. Жалпы аниме мен манга деген не? Бұл жанрлардың біздің мәдениетке ықпалы мен балалар психологиясына әсері қандай? Осы тақырып турасында жазушы Мейіржан Жылқыбайдан, әлеуметтанушы Жұлдыз Батталова және жапонтанушы Иса Базарбайдан сұрап көрдік.

Мейіржан Жылқыбай: Ұлттық құндылықтарымызды қызықты формада ұсынуымыз керек

Аниме – жапон анимациясы, ал манга – жапон комикстері. Анимация мен комикс жанры жапон мәдениетінде ерекше орын алады, себебі олар өмірдің әртүрлі аспектілерін, философиясын, мәдениетін өте қызықты әрі түрлі-түсті тәсілдермен жеткізе алады. Балаларды және жасөспірімдерді аниме мен манга түрлі жанрларымен, күрделі сюжеттерімен, ерекше кейіпкерлерімен қызықтырады. Олардың кейбірі фантастикаға, кейбірі шынайы өмірге негізделген. Сондай-ақ аниме мен манга эмоциялық деңгейде байланыс орнатады. Олар тек көңіл көтеріп қана қоймай, терең философиялық мәселелерді қозғап, адамдарды ойлануға мәжбүр етеді. Аниме мен манганың әлемде үлкен сұранысқа ие болуына бірнеше себеп бар. Біріншіден, әлемді өздерінше бейнелеуінің ерекше стилі және технология мен интернеттің арқасында қолжетімділігі. Сонымен қатар әртүрлі жанрлар арқылы әр жастағы көрермендер мен оқырмандардың жүрегін жаулай білуі. Әрине, кез келген мультфильм немесе комикс жанры балаға белгілі бір әсер қалдыруы мүмкін. Алайда барлық аниме мен манга негативті әсер етеді деп айту қате болар еді. Әрбір туындының өз контенті бар, кейбірі шынымен де зорлық-зомбылықты немесе суицид тақырыптарын қозғауы мүмкін. Бұл жағдайда балалардың жас ерекшелігіне қарай контентті іріктеу маңызды. Ата-аналар мен қоғам бұл тұрғыдан сақ болуы тиіс, себебі бала әлі де қалыптасу үстінде. Бірақ манга мен анименің көп бөлігі балалар мен жасөспірімдер үшін қызықты және жағымды әсер қалдыратын туындылар. Дегенмен кейбір қатыгез сюжеттер психологиялық әлсіз балаларға теріс ықпал етуі мүмкін. Сол себепті ата-аналар мен мұғалімдер балалардың қандай контент тұтынатынын қадағалап, олармен сол тақырыптар төңірегінде әңгімелесіп, дұрыс бағыт берулері керек.

Манга біздің кітап нарығына еркін енді, себебі ол қызықты визуалды контент болып табылады және жас оқырмандардың назарын аударады. Оның әсері екі жақты болуы мүмкін. Бір жағынан, бұл балалар мен жасөспірімдерге қызықтырушы әдебиет ретінде оқуға деген қызығушылықты арттыруы мүмкін. Екінші жағынан, жергілікті мәдениеттің өзекті мәселелерін ескермей, сыртқы мәдениеттің идеалдарын тықпалауы мүмкін. Осы орайда бізге ұлттық құндылықтарымызды сақтап, оларды манга немесе басқа әдебиеттер арқылы жетілдіру жолдарын іздеу қажет. Бұл мәдениет бізге сырттан келгені рас, бірақ біз оны қабылдаумен ғана шектеліп қалмауымыз керек. Ұлттық мәдениетімізді байыту үшін оны қалай икемдеуіміз керек екенін ойластырған жөн. Жазушылар ретінде біз өзіміздің ұлттық болмысымызды бейнелейтін, балаларға жақын әрі қызықты кейіпкерлер мен оқиғаларды ұсынуымыз қажет. Бізге өзіміздің ұлттық фольклор, тарих және қазіргі заманғы құндылықтарды балалар әдебиетіне енгізе отырып, оның қызықтыру жолдарын қарастыру маңызды. Осы орайда шығыстың мәдени экспансия мен «жұмсақ күшінің» әсеріне руханиятымыздың күші жеткілікті деп сенемін, бірақ ол күшті дамыту және сақтап қалу үшін біз оны заманауи әлемнің талаптарына сәйкестендіріп, жаңартып отыруымыз қажет. Біздің әдебиет, өнер, музыка сияқты рухани құндылықтарымызды балалар мен жасөспірімдерге қызықты формада ұсынуымыз керек. Тек тарихқа жүгініп қана қоймай, қазіргі заманғы технологияларды, визуалды мәдениетті пайдалана отырып, біздің ұлттық ерекшелігімізді сақтап қалуға болады. Сонымен қатар біз шығыс пен батыс мәдениеттерінің тек теріс жағын емес, олардың оң әсерлерін де өзімізге үлгі етіп, пайдалы элементтерін алуымыз керек.

Жұлдыз Батталова:  Аниме кейіпкерлері шындықтан алшақтау, шынайы өмірге қарама-қайшы

Кез келген қазіргі заман баласының өмірлік құрылымында мультфильмдер ерекше орын алатыны анық. Егер бұрын интернет болмаған кезде мультфильмдер теледидар және арнайы балалар телеарналары арқылы көрсетілген болса, бүгінде әртүрлі мультфильмдер, соның ішінде жапондық анимеге еркін қол жеткізуге болады. Балалар интернеттен анимені еркін көре алады. Аниме – бүкіл әлемде танымал Жапонияның бірегей мәдени өнімі. Аниме көрудің жас шектеулері әрдайым сақтала бермейді. Аниме – қатыгездік, зорлық-зомбылық, агрессия, эротика жиі кездесетін өнім. Батыс елдерінде мұндай өнім аудиторияның жасына сәйкес келеді. Аниме балалар өнімі емес. Бұл зорлық-зомбылық пен қатыгездіктен басқа ЛГБТ насихаты бар медиа-өнімнің жеке түрі десек те болады. Желіде сіз өз әсерлерімен бөлісетін және кейіпкерлер мен сюжеттік желілерді талқылайтын әуесқой сайттар мен аниме фан-клубтарын көре аласыз. Потенциалды аниме жасөспірімнің психикасына психологиялық әсер етеді деп болжауға болады. Мысалы, Ресейде анименің жанкүйері болған мектеп оқушысы мұғалімді пышақтағаны белгілі болды. Тағы бір жағдайда, зорлық-зомбылық орын алғанын естідік. Тағы бір мысал, Санкт-Петербургтегі прокуратура бірнеше аниме сериялдарына тыйым салу бойынша жұмыс жүргізген еді. «Өлім дәптері», «Инуяшики», «Токио гуль», «Эльф әні» сынды медиа өнімдерді көрудің әсерінен жасөспірімдер өзіне-өзіне қол жұмсайды деп түйіндейді. Бұл туралы Forbes.ru. журналында да мәлімдеген. Жапон аниме әлеміндегі танымалдылық әртүрлі фан-клубтардың, қауымдастықтардың, сондай-ақ стиль мен образдағы кейіпкерлердің әртүрлі көшірмелерінің көбеюінен көрінеді. Аниме осылайша жеке мәдени бағыт, жастар субмәдениеті мәртебесін бекітті. Әдетте, жапондық анимелер кейіпкерлер мен фондарды бейнелеудің ерекше тәсілімен ерекшеленеді. Бірінші көрген адамды әуелі кейіпкерлердің табиғи емес үлкен көздері назар аудартады. Анимеде кейіпкерлер көздің өлшемімен ғана емес, сонымен қатар мұрын мен ауыз сияқты, беттің басқа бөліктерімен, шаштың ерекше түстерімен және олардың ұзындығымен айрықша есте қалады. Аниме серияларының сюжетінің қайнар көзі көбінесе манга (жапон комикстері), ранобе (жеңіл роман), немесе компьютерлік ойындар. Сонымен қатар аниме гендерлік бағытқа ие. Фильмге бейімделу әдетте графикалық стильді және түпнұсқаның ерекшеліктерін сақтайды, сондай-ақ аниме өнімінің басты ерекшелігі – аниме қатысушыларының (кейіпкерлерінің) балалық шағы. Әдетте кейіпкерлері өте эмоционалды, табиғи, стихиялы болады әрі психикалық жағдайы гиперболизацияланған. Олар әрқашан мақсатқа немесе арманға жетуге тырысады. Шындықтан алшақтау, шынайы өмірге қарама-қайшылық жасөспірімдердің назарын аударуы мүмкін. Жасөспірімдердің психологиялық дамуын ескере отырып, аниме өзінің ерекше атмосферасымен, ерекше мазмұнымен оңай таңғалдырады. Жасөспірім аниме көре алады немесе кейіпкерлердің бірін өзімен сәйкестендіру немесе қиялдың жарқын әлемімен байланысу мүмкіндігіне байланысты манга оқи алады. Жасөспірім аниме материалында өзіне таныс психикалық күйлерді таба алады. Аниме мазмұны кейіпкерлерге эмоционалды эмпатияны оятады. Қазіргі балалар ғаламдық желіні өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінде қолданады.

Ата-аналардың өздері әртүрлі тұрмыстық себептерге байланысты балаларды мультимедиалық контентпен таныстырады. Мысалы, көбінесе мектеп жасына дейінгі балалардың назарын аудару үшін ата-аналар ұялы телефон мен түрлі гаджеттерді пайдалануға рұқсат береді. Балалар интернетке өз бетінше кіріп, мультфильмдерді, түрлі бейнероликтерді көре алады, түрлі ойындар ойнайды. Гаджеттер тіпті оқи алмайтын және жаза алмайтын балалар үшін де өте ыңғайлы. Смартфонның немесе гаджеттің арнайы сенсорлық экраны ғаламдық интернет желісіне кіру үшін әрекет алгоритмін тез есте сақтауға мүмкіндік береді. Ата-аналардың өздері смартфонды жиі пайдаланады. Мұның бәрін көрген кішкентай балалар тез бейімделеді, сәйкесінше, телефонды өз қажеттіліктері үшін пайдаланады. Бүгінгі таңда балалардың электронды құрылғылар мен мультимедиалық мазмұнды тұтыну үрдісі артып келе жатқандықтан, осы құрылғылардың және мультимедиалық мазмұны балалардың дамуына әсер ету мәселесі өзекті боп тұр. Егер қолданбалы әлеуметтанулық зерттеудің нақты мысалын келтіретін болсақ, онда 2023 жылы КЕАҚ-да жұмыс істей отырып, біз қазақстандық балаларға электрондық гаджеттер мен мультимедиалық контентті тұтыну тұрғысынан алғашқы үлкен зерттеу жүргіздік. Зерттеуге сарапшылар, әлеуметтанушылар мен психологтар қатысты. Мұндай бірлескен жұмыстың негізгі мақсаты – қазақстандық балалар тұтынатын мультимедиалық контентті психологиялық бағалау болды. Сонымен қатар Қазақстандағы балалар контентін зерттеудің негізгі бағыты мектеп жасындағы балалар тұтынатын танымал тақырыптық жанрлар мен әлеуметтік желілердегі аккаунттарды анықтау болды. Неліктен біздің зерттеуімізге осы аспектілер әсер етті? Балалар арасында әлеуметтік медианы тұтыну үрдісі өсті. Мен бұрын айтқанымдай, 6 жасқа дейінгі балалар белгілі бір мазмұнды көру үшін телефондар мен гаджеттерді белсенді қолдана бастады. Егер сіз әлеуметтік медианың функционалдығын қарастыратын болсаңыз, онда олар әрдайым аккаунтты тіркеу кезінде балалардың жас шектеулерін қамтымайды. Балалар әлеуметтік медиа қауіпсіздік жүйесін оңай айналып өтеді. Оның үстіне, көбінесе балалар арасында танымал YouTube бейне хостингінде ықтимал деструктивті мазмұнды тұтынуға кедергісіз мүмкіндік береді. Бұл әртүрлі салдарға әкелуі мүмкін. Зерттеуге оралсақ, біз 3 әлеуметтік платформаны талдадық, бұл – Instagram, TikTok және YouTube. Бұл платформалар балалар арасында танымал, сондықтан бұл платформалардың балалар аудиториясына жағымды немесе жағымсыз әсерін анықтау мақсатында зерттелді. Мультимедиалық мазмұнның әсері туралы айтатын болсақ, кез келген мультимедиалық мазмұн балалардың дамуына ықтимал әсер етеді. Мысалы, балалар аудиториясы үшін мультимедиалық мазмұнды психологиялық бағалау туралы айтатын болсақ, бұл талдаудың бірнеше деңгейінің жиынтығы. Біз балалар мазмұнының техникалық сипаттамаларын (қауіпсіздік жүйесі, түсі, дыбысы, кадрлардың ауысу жиілігі және т.б.) және мазмұнды (жас сәйкестігі, мінез-құлық үлгілерін аудару, оң немесе теріс мазмұн, ықтимал психологиялық әсер және т. б.) талдау туралы айтып отырмыз. Жалпы, мектеп жасына дейінгі қазақстандық балалар тұтынатын мультимедиалық контент – бұл мультфильмдер, онлайн ойындар және теледидар. Мектеп жасындағы балалар интернетке және әлеуметтік медиаға кіру үшін гаджеттерді пайдаланады. Мультимедиалық мазмұнды, атап айтқанда, 6 мен 17 жас аралығындағы балалар арасындағы әлеуметтік медианы тұтыну байланыс пен әлеуметтік байланыстарды қанағаттандыру. Бұл жағдайда әлеуметтік медианы әлеуметтену агенті немесе ортасы ретінде қарастыруға болады. Егер дәстүрлі және индустриалды қоғамдарда балаларды әлеуметтендірудің негізгі агенттері әлеуметтік институттар (отбасы, білім, дін, дәстүрлі БАҚ) болса, онда ақпараттық қоғам дәуірінде әлеуметтік медианы балаларды әлеуметтендіруге қатысатын толыққанды агенттер қатарына жатқызуға болады.

Мектеп жасындағы балалар арасында танымал мазмұнның бірі –ойын-сауық мазмұны. Ойын-сауық мазмұны әртүрлі отандық және шетелдік блогерлерде жиі кездеседі. Көбінесе блогерлердің ақпараты балалар аудиториясына тікелей бағытталмайды, көбінесе олар жастармен және ересек аудиториямен жұмыс істейді. Нәтижесінде, балалар өздерінің жас ерекшеліктеріне сәйкес келмейтін мазмұнды тұтынуға мәжбүр. Қазақстандық ақпараттық кеңістікте балалар контентінің тапшылығы бар. Ең көп балалар контенті YouTube бейне хостингінде ұсынылған. Балалардың әлеуметтік медиада көретін мазмұны балаларға әсер ететіні сөзсіз. Барлық жастағы балалар танымал блогерлер мен мультфильм кейіпкерлерінің әлеуметтік рөлдерін, өмір салтын және тұтынуын қайталайды. Бұл мінез-құлық үлгісіне әсер етеді. Сонымен қатар әсер балалардың физиологиялық жағдайы мен психологиялық денсаулығы деңгейінде де көрінуі мүмкін. Мысалы, гаджеттерді шамадан тыс пайдаланған кезде балалардың көру қабілеті нашарлайды, омыртқасы деформацияланады және т.б. Психологиялық тұрғыдан әсер агрессияда, тұрақсыз эмоционалды күй, психикалық дамудың кешеуілдеуінде көрінеді. Балаларға мультимедиалық мазмұнның әсері отбасындағы зиянды атмосфера жағдайында күшейеді. Бұл жағдайда бала ата-анасынан эмоционалды қашықтықты виртуалды байланыс, онлайн ойындар, интернетке тәуелділік түріндегі суррогаттармен алмастырады. Онлайн ойындар әрқашан балалар үшін қауіпсіз бола бермейді. Кейде танымал онлайн ойындар мектеп оқушылары арасында суицидке әкеледі. Бұл виртуалды ойынға қатысуға байланысты, онда балаға әртүрлі тапсырмаларды орындауды талап етеді. Осы онлайн ойындардың тапсырмаларын орындау өлімге әкелуі мүмкін.

Иса Базарбай:  Шетел авторлары манга мазмұнын өз елінің мәдениетіне лайықтап береді

Манга бүгінде Жапонияны әлемге танытудағы негізгі құралға айналып отыр. Қазақ дегенде көз алдымызға киіз үй мен домбыра келетін болса, Жапонияның мангасы мен анимесі де бүгінде күллі әлемді мойындатып отырған мәдени бөлшегі. Аниме мен манганың тарихы шын мәнінде тереңде жатыр. Қазіргі жасөспірімдердің қандай аниме қарайтынын білмейді екенмін, бірақ Жапонияның өзінде манга мен аниме үлкен сұранысқа ие. Анимені де тақырыбы мен жанрына байланысты сан түрге бөлуге болады. Мысалы, Хаяо Миядзаки немесе Макото Шинкай сынды авторлар әлемдік кино нарығын жаулап, кассалық рекордтарды жаңартып жатыр. Әдетте, олардың толықметражды анимелері алуан түрлі кейіпкерлер мен контрастқа толы болады. Жұмыстарында мифологиялық кейіпкерлер мен аңыздар жиі кездеседі. Ал көп сериялық анимелердің де түрлі идеологияға құрылған түрлері бар. Бәрін бірдей негативке, не теріс пиғылға толы деп айтуға келмес. Мысалы, бірқатарында әлеуметтік тақырыптар қозғалған. Атап айтсақ, «Наруто» мен «Елестерді талқандайтын қанжар» сынды көпсериялы анимелерде буллинг, отбасы мен жасөспірім, қоғам мен бала сынды бүгінде Жапонияда ғана емес, күллі әлемде өзектілігі жоғары әлеуметтік тақырыптарды қозғаған. «Наруто» – Жапонияның ең танымал аниме және манга сериялдарының бірі. Ал жапондық суретті кітаптар манга да ерекшеліктеріне орай бірнеше түрге бөлінеді. Бүгінде манганың әлем бойынша оқырмандары артып келеді. Әсіресе мектеп оқушылары мен жастар манганы сүйіп оқиды. Манганың әртүрлі кейіпкеріне еліктеп, өздерін «қаһарманға» ұқсатады. Қылықтарын өмірде қайталап, тіпті сөздерін де күнделікті сөздік қолданыстарына енгізіп үлгерген. Десек те біздің елде соншалықты танымал деп ойламаймын. Біздің кітап нарығына енген мангалардың бағасы әлдеқайда жоғары. Жапонияның өзінде арзан тұратын мангалар бұл жақта қымбатқа сатылатынын байқадым. Жапониядан басқа мемлекеттерде де манга оқырмандары мен мангакалар бар. Дегенмен шетел авторлары манга стилін, мазмұнын өз елінің мәдениетіне, қоғамына лайықтап береді.