«Көрерменді жетектейтін кино қажет»

– Пәлен ғасыр бойыүстімізден Шығысқа да, Батысқа да талай саяхатшы өтті, бірақ ешқайсысыныңаузынан жарытымды сөз шыққан жоқ: бірдеңе жазса да, айтса да, «туземцы»,«киргизы», «киргиз-кайсаки» деп, бір сөзбен айтқанда, бізді ылғи жабайы ғыпкөрсетті. 

Мен А.Янушкевичтің күнделігімен КазГУ-де оқып жүргендетанысқанмын. Бізге сабақ берген Фаина Стеклова деген профессор солкүнделіктерді тауып алып, орысшаға аударып, «Простор» журналында жариялаған,кейіннен ол кітап болып шығып, кәдімгідей бестселлер болған. «БаяғыдаА.Мицкевич, Г.Зелинскийлер қазақ даласы туралы жақсы-жақсы поэмалар жазып еді,А.Янушкевичтің де бізді мақтап, мадақтап жазған күнделіктері бар екен ғой» дептаңғалғанбыз сонда. Құдайдың құдіретін қарасаңшы, пәлен жылдан кейін солЯнушкевич алдымнан шықты ғой...

– Қалайша?

– Осыдан екі-үш жыл бұрын «Аманат» фильмін түсірубарысында Е.Бекмахановтың архивін зерттей отырып, талай мәлімет таптым. Ресейменсоғысқанда Т.Кастюшко сарбаздарының қатарында болып, тұтқынға түскен полякофицерлерінің барлығы Сібір мен Қазақстанға жер аударылған екен. Архивматериалдарын қарасақ, Кенесары сарбаздарының ішінде де поляктар болған. Мұны«Қаһарда» І.Есенберлин де жазған. «Аманатты» түсіріп болғаннан кейін ойланакеле, есіме А.Янушкевич түсті. Баяғы өзім қатты әсер алған күнделіктерін қарапшықтым да, қайтадан осы тақырыпқа аңсарым ауды.

– Кенесары сарбаздарының сапында болған поляктардың А.Янушкевичке қандай дабір қатысы бар ма?

– Қатысы жоқ. Бірақ Тадеуш Кастюшко – поляктардыңКенесарысы іспетті ғой. Оның әскерінің қатарында А.Янушкевич те, басқа поляктарда болған. Сол үлкен армияны орыстар талқандап, тарыдай шашып тастаған. Сенесіңбе, тіпті Созақта бейіті жатыр поляктардың. Арқада да кездеседі. Ол аз десең,немістердің де, жапондардың да бейіттері бар бізде. Соған қарап тұрып: «Біздіңдаламыз бейіт болу үшін жаралған ба» деп, төбе шашың тік тұрады кейде… Сосын,баяғы Алпамыс пен Қобыландыдан бастап, барлығы біреуді шабу, жаулау үшін емес,ұлан-ғайыр жерімізді қорғау үшін амалсыздан батыр болған сияқты. Бұл – бір.Екіншіден, біз тәуелсіздік алғалы бері ғана ақырындап ояна бастадық. Бірақ әліоянып болған жоқпыз. Қазақ екенімізді есімізге түсіре алмай, әлі есеңгірепжүрміз. Егер әр ұлттың тарихын сол ұлттың айнасы деп есептесек, біздікі – кімкөрінген таптап, сындырып кеткен, тозаң басып кеткен айна. Соның сынықтарынмозаика сияқты жинап жатырмыз.

– Кино арқылы дейсіз ғой...

– Кино, әдебиет, өнер туындылары арқылы. Сөйтіп, аршыпалмасақ болмайды. Өзін-өзі тану деген осылай басталады. Шашылып қалған айна әлібүтінделген жоқ. Өйткені архивтердің көпшілігі әлі жабық. Құдайға шүкір, соңғыон шақты жылда Қытай мен Ресей бізге қатысты материалдарды там-тұмдап болса дабере бастады, сол сияқты енді Өзбекстаннан да алатын құжаттарымыз көп. ОндаТөле би, Жалаңтөс баһадүр сияқты талай тұлғаларымыз жатыр.

– Фильмді «Жаңғырық» деп атағаныңыз да сол өткенді жаңғырту ниетінебайланысты ма?

– Әрине. Ел үшін, жер үшін алысып өткен кешегібабаларымыздың рухты үнін, айқайын біз енді ести бастадық. Бұл – бізге алыстан,талып жеткен жаңғырық. А.Янушкевичтің күнделіктерін, хаттарын негізге алаотырып, Нұрлан Санжар екеуміз осыдан үш жыл бұрын сценарий жазғанбыз. Өткен аптадағана министріміз келіп, бекітіп кетті.

– Жалпы, А.Янушкевич тұлғасы сізді несімен қызықтырды? Қазақтар туралыжақсы жазбалар қалдырғаны үшін бе?

– Біріншіден, ол – біздің Құнанбай, Тәттімбет, Уәли хан,Барақ сұлтан сияқты тұлғаларымызбен дастархандас болған адам. Олар туралыкеремет сүйсініп, масаттанып тұрып жазған. Қазақ даласына келгеннен кейін, екіжылдан соң қазақша сайрап кеткен. Еуропалық менмендік деген онда атыменболмаған. Казак-орыстардың қазақ жеріне қоныс аударуы сол тұста басталған.Өрісі тарылған қазақтар келімсектерге қарсы соғысқан. Бірақ қолдарында мылтықжоқ, тек шоқпар, қамшы, құрық. Сөйтіп, бас көтергендерді орыстар қынадай қырыпсалады. Янушкевич соны өз көзімен көрген және жаны ауыра отырып жазған. Өйткенітап сондай жағдай өз халқының да басынан өткен. Қазақтарға ара түскені үшін Омбыныңгенерал-губернаторы Вишневский оны карцерге қаматып, арқасына дүре десоқтырады. Соны естіген Кенесары қазаққа деген жанашырлығы үшін оғанризашылығын білдіреді. Қазақтар Янушкевичті керемет жақсы көріп, Янушке депатаған. Аяқасты болған салт-сана, көз алдында өртенген ауыл, зорлық-зомбылық –осының барлығын ол күнделігінде жазып отырған. Тарантаспен жүріп, бүкілҚазақстанды аралап шыққан. Күнделікті негізге ала отырып, мен содан көрерменгеқызықты болуы үшін көркем туынды жасадым.

– Сіздің әдебиеттегі де, кинодағы да бастапқы бағытыңыз мүлде бөлек едіғой. Тарихи тақырыпқа бет бұруыңызға не себеп болды?

– «Мұстафа Шоқай» себеп болды. Сол кезден бастап архивтежұмыс істей бастадым. Біз білмейтін талай нәрсе бар екен. Мектепте жүргенде С.Шәкібаевтың«Үлкен Түркістанның күйреуі» деген кітабын оқығанмын. Онда Мұстафа Шоқайдыопасыз, сатқын ретінде суреттейді, ал кейіннен архивті қарасам, бәрі керісінше.Кезінде Әміре Қашаубаев та оны «ешқандай сатқын емес, елге сәлем айтты» деп,хат алып келгені үшін ғана НКВД жендеттерінен зардап шекті. Қызыл саясаткөзімізді тарс байлап тастаған екен ғой сонда. Жұбан Молдағалиев ағамыз еңалғаш «Мен қазақпын!» деп шыққанда, жер сілкінгендей дір ете қалғанбыз тіпті. Ендіойлап отырсақ, мақтануға болатын да, жүрегің дүрсілдеп кететін де, үрей туғызатында көп құжаттар бар екен.

– «Жаңғырыққа» енді бірден кірісетін шығарсыз?

– Бұл екі сериялы үлкен фильм. Негізі, мұндай фильмдердібастау үшін бір жыл дайындық керек. Бірақ біз осы күзде бастасақ деп отырмыз.Өйткені көп күттім. Айттым ғой, сценарийін үш жыл бұрын жазып, бекіттіріпқойғанбыз. Бірақ сол бойы жатып қалды. Үнемі сол. Менің фильмдерімнің арасы –3, 5, 7 жыл. Маңдайыма солай жазып қойған. «Отыр» дейді, отырғызып қояды. Үйде«мынау өтеді», «мынау өтпейді» деген 7-8 сценарийім жатыр. Қайта, құдайоңдағанда, проза жазамын, сосын, қойып қоямын. Уақыттың тезінен өтіп,жарайды-ау десе, соның ішінен 5-6 эпизодты алып, киноға айналдырамын.

Менің В.Хотиненко деген курстасым, кезінде «Мусульманин»деген керемет фильм түсірген жігіт, сол 35-ші фильмін бітіріп, 36-шы фильмінбастағалы жатыр. Мен болсам жеті-ақ фильм түсірдім. Бұл деген өте аз. Күте-күтеуақытымның бәрін өлтіріп алдым. Екі-үш күн болды, түсіру тобын жинай бастадық.Келесі аптада актерлерге кастинг жариялаймыз. Бірақ «Янушкевичті» Польшаданаламыз. Бұрын шетелден актер алуға рұқсат етпейтін, қазір есік те, терезе деашық. Нанымды, шынайы болу үшін бізге нағыз поляк керек, қазақша сөйлегенкүннің өзінде де полякша акценті қалатындай.

– Негізі, сценарий орысша ғой?

– Иә. Бірақ әңгіме онда емес. Қазақшалайтын кездеқазақшалаймыз. Бұл өзі кеңес кезінен қалған сарқыншақ. Сценарийлердің 99 пайызыорысша жазылады, әйтпесе оқымайды. Баяғыда сценарлық коллегияда Қалихан Ысқақ,Әкім Тарази, Асқар Сүлейменов ағаларымыз істеді, Олжас Сүлейменов – басредактор. Ол кезде де тек орысша жазылатын. Түсірген кезде тек диалогтар ғанақазақшаланатын. «Қыз Жібектің» өзі де орысша жазылды. Ал диалогтарын Асқар Сүлейменовәрі аударды, әрі қайтадан жазып отырды. Сенгендіктен, Ғабең Асқар ағамызға ерікберді. Бізде әлі күнге дейін Дулат Исабеков пен Смағұл Елубаевтан басқа ешкімсценарийді қазақша алып келмейді.

– Өйткені?..

– Енді, соны қарайтындардың ешқайсысы қазақша түсінбесеқайтесің?!

– Бұрынғыдай «бәрін Мәскеу қарайды, Мәскеу бекітеді» деген мәселе жоқ қой қазір. Сондақарайтындар кімдер?

– Өзіміздің қазақтар. Бірақ қалада өскендер. Олар қазақшатүсінбейді.     

– Басшылық па?

– Басшылық емес, сценарлық коллегия. Бірақ қазір жоқ,жойылды. Қазір біздің эксперттік комиссия Астанада. Мен қазақша жазатын прозаикедім ғой. Бірақ менің қазақша жазғанымды кім орысшаға аударып береді? «Ұраберсең, Құдай да өледі» деп, ВГИК-тің 2-курсынан бастап орысша жазып кеттім.Содан әлі күнге дейін сценарийді тек орысша жазамын. Солай, орысша қабылдайды.Сосын, диалогтарын қайтадан аударамын. Білесің ғой, бұл бұрыннан келе жатқансырқат.

– Жалпы, біздегі соңғы түсіріліп жатқан фильмдерді көріп жүрсіз бе?

– «Қазақфильмде» түсірілетін фильмдердің барлығы меніңқолымнан өтеді, бәрін көремін. Мен көркемөнер фильмдері бөлімінің басшысымын.Бірақ қазір бұл бөлім де жабылды. Енді фабрика болайын деп жатыр. Жалпы, күнібүгінге дейін актерлерді таңдағанда да, фильмді бітіріп, тапсырған кезде декомиссия болып қараймыз.

– Бәрі көзалдыңызда екен ғой. Ендеше, қазіргі қазақ киносының бүгінгі жағдайын, бағытынқалай бағалайсыз?

– Өте жақсы бағытта келе жатыр. Рас, қазақтың киносыдесе, аза бойы қаза болатындар көп. Олай дейтін сыншылар да, көрермендер де,журналистер де біздің фильмдерімізді көре алмайды. Басты проблема – прокатта.Яғни көрсете алмаймыз. Өйткені прокаттаушылардың барлығы жекеменшік компаниялар.Мемлекетке бағынбайды. Кеңес заманында киностудия мен прокат ағайын болатын:біреуі кино түсіретін, екіншісі оны көрсететін. Кеңестік жүйемен бірге олқұрылым да құлады. Қазір жекеменшік кинотеатр қожайындары, мысалы, бүгінНью-Йоркте «Гладиатордың» премьерасы болып жатса, ертең кешке соны біздекөрсетіп жатады. Тіпті бұған: «Қашан алып үлгердіңдер?» деп  Ресейдің өзі таңғалады. Өйткені ақша билептұр. Біз осылайша бөгде елдің саясатын азықтандырып жатырмыз.

– Негізі, биыл жыл басында «Кино туралы заң» қабылданған жоқ па еді?

– Қабылданды. Мен сол кезде бірінші болып мынаны айттым:қазір әншілер де, әртістер де, қолында ақшасы барлардың барлығы кино түсіргішболып алды. Төреғали Төрәлі, Қайрат Нұртас, Баян Есентаева, Бүркіт, тіпті ЕркеЕсмаханға дейін «режиссер» болып кетті. Барлығы тұсаукесеріне мені шақырады,«бата беріңіз» деп. Біз, қазақ, ешкімнің көңілін қалдырғымыз келмейді ғой,барғаннан кейін өтірік болса да, мақтауға тура келеді. Сосын, олар:«Нарымбетовтің өзі мақтаған, сендер не деп жүрсіңдер?» деп, елге қарсы шабуылғакөшеді. Ондай қулықтарын білдік. Екі-үшеуіне барып алданып та қалғанмын. Соданбері бармаймын. Ондайларға бір тосқауыл керек. Цензура емес, ең болмасакиноларын көріп, прокатқа жібереміз бе, жоқ па деп, эксперттік комиссияныңалдынан өткізетін бір талап қойылса… Мысалы, «Келинка Сабинка» деген сияқтынәрселер кімге керек?

– Бірақ қазір прокатта көп табыс тауып жатқан да сондай фильмдер ғой…

– Демек, біз солар арқылы көрерменнің деңгейін түсіріпалдық. Сондай фильм жасап жатқандарды мен «официант-режиссер» деймін. Өйткенікөрермен жылағысы келіп отырса, «Жетімдер» деген киноны алып жетіп келеді.Күнделікті күйбің тірліктен титықтап жүрген көрермен «бір жылап алайықшы» депүндінің, түріктің киносын, сосын, біздің «Жетімдерді», «Келинка Сабинканы»,«Қалаулымды», «Өз ойымды» көреді, болды. Бар деңгейі сол. Телевизиядағыжігіттерді де, жаңағыдай фильм түсіретіндерді де мен еш құптамаймын.Көрерменнің жетегінде кететін емес, көрерменді жетектейтін кинолар қажет. Алшетелден жүлде алып келіп жатқандар – сондай фильмдер. Бірақ жекеменшік кинотеатрларсоларды жұртқа қолайлы уақытқа қоюға құлықсыз. Жаңа фильмдердің тұсаукесерінөткізу үшін де біз олардан көрсетілім уақытын сатып аламыз. Өз үйімізде өзімізқожайын болудан қалдық. Қашанғы бүйтіп жүреміз?!

– Ал «Кино үйі» ше? Премьераларды сонда көрсетуге болады емес пе?

– Болар еді. Бірақ оның өзінің де басы ашылмай тұр, пәленжылдан бері айқасып жатырмыз. Бұрынғы бір басшылар оның 60 пайызын біреулергежалға беріп жіберіпті. Содан түнгі клуб болып кеткен бе… Қазір соныКиногерлер одағына қайтару үшін сот жүріп жатыр.

Әуелгі әңгімеге қайта оралсақ, қазір бізге тарихымыздытірілтетін фильмдер қажет. Ол балаларға арналған бола ма немесе комедия, тіптішытырман оқиғалы, драма болса да бәрібір. Қалай болғанда да, тарихқа жылына бірфильм арнауымыз керек.

– Соңғы жылдары тарихи тақырыпқа бір емес, бірнеше фильм түсірілгенсияқты...

– Ол жыл сайын емес. Сен жалпы жиынтығын айтып отырсың.Мысалы, «Аманаттан» кейін «Томирис» басталды, ол әлі экранға шыққан да жоқ.Одан кейін – «Алтын тақ». Соның бәрі бір жылдың ішінде түсірілсе – бірнешеу депайтуға болар еді. Арасында қаншама уақыт бар.

– Ал тарихи тақырыптан бөлек, бүгінгі өмірге қатысты фильмдердің түсірілужайы қалай?

– Жаман емес. Сәбит Құрманбеков «Оралман» деген кереметфильм түсірді. Жақында ғана Фархат Шариповтың «Тренинг личностного роста» дегенфильмі Ресейдегі кинофестивальден бас жүлде алып келді. Серік Әбішев, ЖасұланПошанов, Ерлан Нұрмұхамедов, Кенжебек Шайқақов, Данияр Саламат, міне, осындайқаншама режиссер тұшымды дүниелер беріп жатыр.

– Қазір көрермендердің көпшілігі ресейлік А.Звягинцевтің әлеуметтіктақырыптағы фильмдерін мақтайды. Онда көбінесе бүгінгі қоғам тынысы, жұрттыңбүгінгі жай-күйі, психологиялық иірімдері қозғалады. Біздегі фильмдерде мұндай тақырыптықсабақтастық, бәлкім, үздіксіздік жоқ сияқты…

– Менің алғашқы екі фильмім – «Көзімнің қарасы» мен«Қызжылаған» 14-15 жүлде алды. Соның ізімен «Көзімнің қарасы-2», «Қызжылаған-2»деп фильмдер түсірсем, жан-жағыма қарамай ағып, солай кете берер едім. Бірақ тәуелсіздікалғаннан кейін және «Мұстафа Шоқайдан» соң, мен өзімнің қазақ екенімді сезінебастадым.

– Яғни суреткер ретінде ұлтыңызға басқа бірдеңе бергіңіз келді, солай ма?

– Иә. Сыйлық алу үшін алысып кетсем, кете берер едім жәнеәлі де 5-6 сыйлық алып келер едім. «Аманат» «Оскарға» ұсынылғанда Америкада бірай жүрді. Сонда қазақ деген ел бар екенін саясаткерлерден басқа ешкім білмейді,тіпті Пәкістан, Ауғанстанмен шатастырады. Негізі, ұлттың ұлт екенін танытатын –ең біріншіден, өнер. Баяғыда Америка «ұлы дағдарыс» кезеңін бастан кешкенде елбасшысы Голливуд режиссерлерін шақырып алып: «Американың образынқалыптастыратын дүниежүзілік фильм жасаңдар», – деп тапсырма берді.Идеологиялық майдан солай басталды. Америкалық мәдениет үстемдік ете бастады.Сөйтіп, бәріміздің ішімізге вирус түсті. Содан арылу үшін не істеуіміз керек?Ол үшін тарихымызды көрсететін ұлттық кино түсіруіміз керек.

– «Америка бейнесі» демекші, біраз жыл бұрын біздің де президент «СұлтанСүлеймен» сияқты тұлғаларымызды дәріптейтін телехикая түсіруді тапсырғанболатын. Соның артынша көпсериялы «Қазақ хандығын» түсіру ұйғарылды. Бірақ артыдауға ұласып барып, бірнеше сериямен шектелді ғой, ақыры…

– Дер кезінде түзеді. Қазір «Алтын тақ» 10 сериялы болыптүсіріліп жатыр, сегіз сериясы дайын болған сияқты.

– «Қазақ хандығын» көрдік. Бәрібір «Сұлтан Сүлейменді», «Көсем Сұлтанды»,«Ертұғырылды» көргендей тұшына алмадық. Неге олай?

– Ал сен сол түрік сериалдарының қанша қаржығатүсірілгенін білесің бе?

– Сонда бәрі қаржыға байланысты ма?

– Енді ше?! Біздегі сериалдарға бөлінетін ақша өтемардымсыз.

– Мен бірақ бәрі сценарийге байланысты ма деп ойлаймын. Лайықты сценарий жоқсияқты...

– Ілияс Есенберлиннен бастап, Қабдеш Жұмаділовке дейін,бәрінде сценарий жетеді.

– Бірақ режиссерлер өңін өзгертіп жібереді ғой солардың...

– Ол солай болуы тиіс те. Өйткені кино тілі, киноныңракурсы бөлек.

– Ал біз сұлтан Сүлеймен сияқты қандай тұлғаны шығара алдық?

– Шығару енді басталды ғой, көке бала! Соларды көргенненкейін, біздің елбасымыздан бастап, бәрі енді түсінді: «саясат арқылы ғана емес,өнер арқылы да көп нәрсені өзгертуге болады екен» деп. Сөйтіп, өздері тапсырысбере бастады. Айналдырған төрт-бес жылдың ішінде біз не тындыра аламыз?! Кімдікөрсетіп үлгереміз?!

– Мысалы, сіз жаңа өзіңіз айтқан Кенесары, Төле би, Жалаңтөстер туралы кинотүсірер ме едіңіз?

– Ертең ақша берші, мен Янушкевичті былай қоя тұрып, арғыкүні соған кірісемін… Бәрі қаражатқа байланысты. Бізде осы жағынбасқаратындар кино идеологиялық құрал екенін түсінбейді. Ең өкініштісі – сол.

Сұхбаттасқан Роза ҚАРАЕВА    

Фото: oner.kz