«Оқу бітіргенде ештеңе үйренбегенімді түсіндім»

Қаламынан туған әр картинаның тұсына келгенде, жоқ дегенде, авторға қоярбір сұрақ пайда болады. Ал бұл жақсы ма, жаман ба? Бізге салсаңыз, жақсы. Өйткеніол сізге ой салды және сіз бірдеңе білуге талпынып отырсыз. Жақында Аспангалереясында көрмесі өткен, Орал Таңсықбаев атындағы сәндік қолданбалы өнерколледжінің мұғалімі Нұрбол Нұрахметпен болған аз әңгімеміз осы. Кеңдік етіңіз.

– Сіздіңсурет көрмеңізде болдым. Бәрі сіздің техникаңыздың жетіктігін айтып жатты. Қайжерде оқыдыңыз? Кімдерден үйрендіңіз?

– Бастапқы білімім Жүргенов академиясының колледжі,академиясы. Магистратураға тапсырып едім, түсе алмадым, содан келесі жылы АҚШ-қатапсырып, сол жақтан магистрлік дәреже алып келдім.  

– Осысуретке қалай келдіңіз? Бала күніңізде суретке қызығуыңызға байланысты бір оқиғаесіңізде ме? Суретші болсам деген ой мазалай бастаған уақыт туралы айтсаңыз.

– Шынымды айтсам, суретші боламын деген ой бұрыннан ойымдаболды деп айта алмаймын. Алматыдағы №143 мектепте оқыдым. Оқушы кезімде сабақ үлгерімімөте нашар болды. Үш пәннен ғана жақсы болдым: денешынықтыру, ағылшын тілі жәнесурет. Менің шешем сол мектепте оқу ісінің меңгерушісі еді.  Менің оқу үлгерімімді байқады да, бірден: «Сеноқымайсың. Осы колледжге бар», – деп оқуға жіберді. Ол жерге барғаннан кейін, әрине,бәрі өзгерді. Онда да бірден жақсы оқып кеткен жоқпын. Төрт деген бағаны сирекалдым, бес мүлде болған жоқ. Колледжде стипендияны үш жыл берсе, мен соның біржылын ғана алдым. Сол жерді бітіріп, мамандық таңдауға келген кезде жанымдағыдостарым қатты әсер етті ме, жалпы, мен көп нәрсе түсіне бермейтінмін, достарымжақсы болды, суретке тапсырдық. Олар «Қазақстанда сурет өнері өте төмен деңгейде»дейтін, бізде соны көтерейік дейтін жастық максимализм болды. Бәрін жақсы қыламыз,өнер жасаймыз деп ойладық. Кейін АҚШ-қа тапсырғанда мен дизайнердің оқуын оқимындеп ойладым. Өйткені сурет өнерімен сен ақша таппайсың. Тұрақсыз дүние. Ақшабірде бар, бірде жоқ. Сол үшін дизайнды ойладым, қанша дегенмен тікелей қаржыменбайланысты. Жұмысың да, ақшаң да тұрақты. Сөйтіп ойладым да, неге екенінбілмеймін, таңдауға келгенде тағы суретті таңдадым. Саналы түрде суретшіболамын деген ойым сол колледж бітірген соң пайда болған шығар.

– Бала күнненикеміңіз болды ғой?

– Иә, бәрі айтатын, жақсы саласың деп. Кейін колледжге түскенкезде мен сияқты мыңдаған баланы көрдім. Мен тіпті солардың арасындағы еңнашары болдым. Сондықтан мен әу бастан суретті жақсы салдым деп айта алмаймын.

– Суретсалуды ұстаз үйрете ме?

– Жүргеновта бес жыл оқыдық. Бес жылдың ішінде екі жылын ғанаоқыған шығармыз. Қалған үш жылында құр сандалумен жүрдік. Көрмелерге барамыз,шеберханаларда отырамыз. Бізге ешкім келіп айтқан жоқ, қалай салу керектігін, неістеу керек екенін… Құр отыра бердік, уақыт өте берді. Оқу бітірген соң ғанаештеңе үйренбегенімізді түсіндік. Не істеу керек екенін сонда ғана ұқтық. Олжерде Жұмақын Қайранбаев деген ұстазым болды. Ол кісінің ерекшелігі – өнергебаули алады. Суретті қалай салу керектігін, оның техникасын айтпайды. Құр көрсетеді,баулиды. Сенің ең жаман суретіңнің ең жақсы жерін тауып алады. «Осы жерді жақсыістедің. Ары қарай осылай жалғастыр» дейді. Былай істеу керек демейді. Өзіңніңойыңда барды көре алады, соны ұштайды. Ал біз техника жағынан сол кезде ашболатынбыз. Қалай жазу керек, немен істеу керек? Бояу сұйық па, қою ма, не қосукерек деген сияқты көп сұраққа жауап тапқымыз келетін. Ол жағынан бізге ешкімештеңе айтқан жоқ. Кейін оқу бітіргеннен кейін, басқа суретшілерді көрген соң ғана,бізге ештеңе үйретпепті ғой дедік.

– Өзіңіз біржұмысты аяқтаған соң, қатесін көре аласыз ба? Онымен кейін қалай жұмыс істейсіз?

– Қате деген – студенттік күндегі нәрселер. Шығармашылықжолға түскеннен кейін ол – қате емес, шешім. Егер сен жұмысты бастағалы жатқандаол алдымен басыңда пайда болады. Солай салуға талпынасың. Содан кейін суреттісала бастағанда ол ойың үздіксіз өзгеріп, дамып отырады. Ол  шығармашылық. Оны түсіндіріп те айта алмайсың.Сенің көңіл күйің, тапқан материалың – бәрі әсер етеді. Сол кезде шешім шығарасыз.Ал сіз онымен келісесіз бе, келіспейсіз бе – сол ғана бар. Әрине, көбінесеойымдағыдай шықпайды. Еркінірек бола алмағанымды түсінемін.

– Немен көбірекжұмыс істейсіз? Майлы бояу ма, графика ма, акварель ма? Жалпы, суретші бір ғананәрсемен жұмыс істеуі керек деп есептейсіз бе? Әлде бәрімен де сала бергені дұрыспа?

– Әр суретші техникасын өзі таңдайды. Оны медиа деп атайды.Ең классикалық түрі – майлы бояу. Көне суретшілердің бәрі сонымен жұмысістеген. Қазір жаңа медиалар пайда болды. Мысалы, арт-джитал. Ол планшетте, компьютердесандық түрде сақталады. Физикалық түрде жоқ. Негізінде, ол сурет мүлде жоқ. Оныашып қарасаңыз, ол кодтардан тұрады. Яғни сен кодпен жұмыс істейсің деген сөз.Бүгінде осы бағытта жұмыс істеп жатқан суретшілер өте көп.

Қазір суретшілердің көбі ғылымға жақындап барады. Өйткенібұрынғы суретшілер нақты бір бейнелеумен шектеліп қалған болса, қазір ойға қараймән беріп жатыр. Егер сен бір шешімді басқалай болуы керек деп ойласаң және онысуретіңде көрсете алсаң, онда сен – суретшісің. Сондықтан ол жерде қандаймедиамен салады деген маңызды емес. Бізде суретшілер екіге бөлінеді: дәстүрлі жәнезаманауи. Дәстүрлі суретшілердің тақырыбы киіз үй, көкпар, ат, қыз қуу дегенсияқты. Ал заманауи суретшілер жаңа медиамен жұмыс істейді. Екі бағыттыңортасында үлкен жыра бар. Екі жақтың ортасына көпір салып жатқан өнертанушыларшығар.

– Қашаннанбері сабақ бересіз?

– Алты жыл болды. АҚШ-тан оқу бітіріп келген соң, Астанаға бардым.Жұмыс іздедім. Ешкім жұмысқа алмады. Кейін Алматыға келгенде бұл жақтан да жұмыстабылмады. Бір жылдан соң осы колледжге жұмысқа орналастым.

– Әр картинабір нәрсе айтуы керек деп есептейсіз бе? Әлде картина ештеңе айтпай ма?

– Қайта өрлеу дәуірінен ХХ ғасырға дейін көптеген ағымдарболды. Ренессанс, бароко, рококо, реализм, авангард, модернизм, сбреализм,постмодернизм боп жалғасып кете береді. Барған сайын әр ағым сурет жанрының, мағынасыныңөзгеруіне себеп болды. ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейін, Бірінші дүниежүзіліксоғысқа дейін бейнелеу өнері міндетті түрле бірдеңе айтуы керек болатын жәнеекіге бөлінетін. Керемет болса, санаға ауыр көрінеді, екіншісі – қарапайым әдемісуреттер. Соғыстан кейінгі жылдары суретшілер соғысқа қарсы сурет сала бастады.Дада ағымы пайда болды. Ол кезде ешқандай мағына болған жоқ. Кей суретшілер «негесурет әдемі болуы керек, ол әдемі болмайды» дейді. Қанмен, зәрімен жұмыс істеп,әртүрлі нәрсеге барған суретшілер бар. ХХ ғасырда бәрі істелді. Қазір адамдарбір жаңалық тапқандай болады. Егер өнер тарихын жақсы білсе, өткен ғасырдаістелмеген дүние, жасалмаған эксперимент жоқ. Малды сойып, соның қанымен сурет салған.Әтешті де суретке жабыстырды. Тіпті АҚШ-та мынандай қызық жағдай болған. (Екі өлшемненүшінші өлшемге жұмыс істей бастаған, кенепке орындықты жапсырып қоятын суреттершыға бастаған уақыт еді). Америкалық бір суретші бүркітті алып, кенепке бекітіпқойған. Сурет салып, одан ағаш жапсырып, соған бүркітті отырғызып қояды. Сөйтіп,ол бүркіт өледі. Бірақ сол туындыда тұр. Кейін оны бір араб сатып алмақшы болғанда,Америкадан шығара алмапты. Сол уақыттарда бүркіт Қызыл кітапқа енген болатын.Ол бүркіттің түрін тірі я өлі күйінде де шекарадан шығаруға болмайды екен. Демек,ол енді ешқайда шыға алмайды. Мұражайда ғана тұрады.

Біреулер Малевичтен кейін мағынаның бәрі өзгеріп кеттідейді. Біреулер Марсель Дюшаннан кейін өзгерді деп есептейді. Дюшан дайынписсуарды алып теріс қойды да, атын «Фонтан» деп қойды. Ал сол жерде үлкенталас болды, ол өнер ме, өнер емес пе деген. Кейіннен дайын дүниені басқа көзқараспеналып, оған ат қойсаң, ол өнерге жатады деп тоқтамға келген. Содан кейінинсталяциялар басталған. Сондықтан өнердің бүгінгі кезде функциясы әртүрлі. Ойлануданбастап, сыни көзқарасқа дейін, сүйсіндіруден жиіркендіруге дейінгі аралықты түгелқамтиды. Әр суретшінің өзінің бағыты бар. Қазір бізде заманауи мұражай жоқ.Сондықтан бірдеңе деп айту қиын. Егер сіз кез келген елге барсаңыз, заманауи мұражайбар. Соның ішіне кірсеңіз, неше түрлі түсініксіз дүниелер тұрады. Жанында түсіндірмесіболады. Түсіндірмесін оқисыз, не туралы екенін содан соң ұғасыз. Кейсуретшілер, адамдар түсініктемесін оқымау керек дейді, бірақ оны жазып қояды.Адамдар келіп, түсініктемесін оқып жатса, әлі де қысқа деп оны ұзарта береді.Содан кейін ол өте ұзақ мәтін болған кезде оны ешкім де оқымайды. Тек суретке көзтоқтатып кете береді. Сол кезде суретші «о, міне, осы дұрыс» дейді. Демек, әркімніңқызметі әртүрлі. Бірақ бір нәрсе анық: сен әкелген дүние көрерменнің ойын қозғауыкерек. Қазір сенің туындыңды ешкім түсінбесе, 20-30 жылдан кейін ғана түсінебастайды. Жалпы, Қазақстанда өнерді түсіне бастағанда кеңселерде батыр менхандардың суреттері өздерінен өздері жоғала бастайды. Олардың орнын басқатуындылар толтырады.

– Сіздіңсуреттеріңіз өмірге деген көзқарасыңызды білдіре ме?

– Әрине.

– Сіздің картиналарыңыздатрилогиялар бар. «Мүшелеу», «Цензура» сияқты. Әрқайсысы бөлек шығарма, бірақбір-бірімен тығыз байланысты. Неге олай салдыңыз?

– Мен тарихты, дінді аса жақсы білмеймін. Бірақ мен көріп тұрғаннәрсемді салуға, соған баға беруге тырысамын. Мен онымды бұрыс не дұрысдемеймін.

– Мен солсуреттер арқылы сіздің не айтқыңыз келгенін білгім келеді. Мысалы, бір туындыңыз«Көгің кім?», көрмеңіздің аты «Мүшелеу».

– Көрме «Мүшелеу» деп аталады. Ол не?  Бір нәрсені ашу, бөлу, бөлшектеу. Яғни анализжасау, сараптау.

– Қоғамдыма?

– Жалпы. Мысалы, сіз кімсіз өмірде? Біреудің ұлы, біреудің әкесі,бауырысыз. Жұмыста – журналиссіз. Екінші категория кетеді – жақсы ұлсыз ба,жаман ұлсыз ба? Жақсы болсаңыз, қай жеріңіз жақсы? Осылай кете береді. Мүшеленіп,аршыла береді. Телефон қалай жасалғанын білу үшін біз оны бұзып, ішін ақтарамызғой. Сол арқылы құрылымын білеміз. Сондықтан бұл көрме өзімді түсіну үшінжасалды. Өзімді түсіну арқылы қоғамды, қазақ халқын түсінгім келеді. Мен өзім қазақпынпа, жоқ па? Дәстүрім қандай? Дінім қандай?

Ал «Көгің кім?» деген туындыға келетін болсақ, бізде көпдүние Құдаймен шешіледі. Не жейсің, кімге табынасың? Қазір Қастеевте бір мүсіншініңкөрмесі болып жатыр. Сол көрмені көрсеңіз, христиан екені бірден білінеді. Албізде қоғамда ислам дініндегілер басқа діндегіні қабылдамайды. Ал, негізінде,адам – бар. Қазір екеуміз сөйлесіп отырмыз. Екеумізге ортақ нәрсе – сол көрме.Ал мен қазір христианмын деп айтсам, бітті. Ортамызда жар пайда болады да, әңгімемізбасқаша дамиды. Дін – қоғамдағы шешуші фактор. Сен дініңді таңдау арқылы өз тағдырыңды,жолыңды таңдайсың. Мен өзімді мұсылманмын деп айта алмаймын, әдетім – мұсылман.Жатар кезде, тұрар кезде, бір іс бастарда – бисмиллә дейміз. Ал маған әдетболып қалған. Намаз оқымаймын, мешітке бармаймын. Дінге жақын емеспін. Әдетімдебасқа діндерге қарағанда исламға жақынмын. Бірақ бізде тәңіршілдіктен қалған көпдүние бар. Тоқсаныншы жылдары ислам діні басқа еді. Қазір не істерімізді білмейқалдық. Өйтуге-бүйтуге болмайды дейді. Құдайға сенбеймін. Бірақ малды сойып жатқандажіліктерді ашып мүшелегенде, сүйектердің бәрі бір-бірімен қалай байланысып тұрғанынкөргенде  Жаратушы бар дейсің. Осындайкезде мен Құдайға сенемін.

– Сенім, діндеген іштегі дүние ғой. Біз жаратылғалы бері ішімізде бір Құдайға деген сенімбар…

– Иә, біз үнемі дәлел іздеп жаман үйреніп қалғанбыз. Егер дәлеліңжоқ болса, онда ештеңе жоқ. Жаңа мал сойып жатқанда, әр мүшелеген сайын мүшеленіпкете беретін жаратылысты көргенде Құдай бар шығар деймін.Бұрын ең кішкентай бөлшек атом деп ойладық. Ғылым дамып, оны ыдыратып,нейтрондар пайда болды. Одан кейін қазір бозон бөлшегі. Одан кейін бөлген жоқ.Бірақ бөлеміз деп отыр. Соны табу арқылы жаңа технологиялар дамып жатыр. Сонда қарапотырсаңыз, ештеңенің шегі жоқ. Бозон бөлшегінің бар екенін 60-жылдары теориялықтұрғыдан дәлелдеген, тек 2012 жылы ғана іс жүзінде ашты. Осындай жаңалықтар ашуарқылы біз Құдайды табамыз. Дін мәселесін мен осы жағынан қозғаймын. Менің шығармаларымныңбәрі – өзім.

– Өнер адамысаясаттан хабары болу керек деп есептейсіз бе?

– Бұл жерде де екіжақты пікір бар. Кейбіреулер саясаттаналыс болғысы келіп, тек әдемі суреттерді сала береді. Барып сөйлессең, өзініңпікірі бар адам. Суреттеріне қарасаң, бірыңғай натюрморт. «Неге көзқарасыңыздыжұмысыңызда көрсетпейсіз?» десем, «екі жағым да ауыр боп кетсе, мен түңіліпкетем» деп жауап береді. Сол үшін өнер жағын үнемі басқаша ұстайды. Өнерінадамдар көреді, қуанады. Кейбіреулер суреттерінің бәрін саясатпенбайланыстырады. Саясаттан бәрібір қаша алмайсың. Қазіргі заманауи қазақсуретшісінің қайсы жұмысы саяси еместігін білмеймін. Бәрі саяси. Құлдық сана,посткеңестік криминализм туралы. Бірегейлік жайында. Оның өзінде саясатқа кетіпқалады. Біз ұлттық сипатымызды неге жоғалтып алдық деп, соған жауап іздепкетеді.  Жаңағы натюрморт салатынсуретшіні саяси суретші емес деп айта алмаймыз. Рас, оның суретінде саясат жоқ.Бірақ оның қадамы саяси. Өйткені ол саясаттан қашып отыр. Сондықтан өнер адамыныңсаясатқа бармауы сирек.

– Сізде дебар, иә?

– Иә, бар. Жасырмаймын.

– «Кенесары»,сосын, «Алматының картасы» сияқты суреттер...

– Былтыр «Целинный» орталығы ашылып жатқанда мағанкураторлары келіп, «Алматының кеңістігі жайлы көрме жасайық деп жатырмыз» деді.Мен әдетте пейзажбен емес, фигурамен жұмыс істеймін. Содан көрме деген соң,пейзажбен жұмыс істеп көрейінші деп шештім. Содан қарасам, мен Алматыда туып-өскеніммен,оны жақсы білмейді екенмін. Менде ешқандай Алматы туралы естелік жоқ екен. Соңғыкезде Алматыда көріп жүрген нәрселерім: алаңға барасың, алаң несімен әйгілі? Көтерілісболды. Оған өте нашар ескерткіш орнатты. Кезінде қан төгілген жерге… қазімоол салынды. Адамдар келеді, суретке түседі. Басқа дәстүрлер пайда болды. Қарапотырсаңыз, тарнзиттік кезең екен. Алматы туралы сурет салғанда мен осы жайындаойлап, осыны өзіме қызық деп тауып, сурет салдым. Опера театрының алдындағыбылтырғы митингіде болғанмын. Неге қарапайым адамдарды, әй-шәй жоқ, алып кетебереді? Көк жейде кигені үшін. Бұл біреулердің саяси ойыны. Біздің ойын емес.Жоғарғы жақта өздерімен-өздері ойнап, соған бізді бір бөлшек ретінде қосыпотыр. Мысалы, мен қанша жерден саяси болғым келмейді деген күннің өзінде,сондай жағдайларда ояна бастайсың. «Саясатпен айналыспасаң, саясат сеніменайналысады» дейді ғой. Саясаттан тыс, бірақ саясат шеңберінде жүрген адамдарды,жағдайларды көріп, мен осы тақырыпты таңдадым.

Мен сол оқиғаларды зерттеп, өзімнің жабық адам екенімді ұқтым.Демек, басқалар да сондай. Өз басымда бәрі жақсы болса болды деген ұстаным. Қайғысыз,мұңсыз хәл. «Шаңырақта» көтеріліс болды. Адамды байлап, өртеп жіберді. Солардыңбәрінен хабарсыз болдық. Өз елімде, өз жерімде болып жатқан жағдайларданбейтарап қала алмайтынымды түсіндім. «Шоқ жұлдыз», «Бейсенбі», «Сәрсенбі» жұмыстарысол тақырыптарға арналған.

– Арбаттасурет сатып тұрған суретшілерге қалай қарайсыз?

– Өнер емес. Мысалы, мен көрме жасадым, бірде-бір жұмысым өткенжоқ. Және оған өтеді деп есеп те құрған жоқпын. Әрине, сатылса жақсы. Бірақ ешқашанондай ойға бармаймын. Арбаттағы – сауда. Ол жерде өнер емес, көшіріп салу пайдаболады. Қай сурет жақсы өтсе, соны қайталап сала береді. Ақша үшін. Ал ондай жердеізденіс деген мүлде болмайды.

– Суретшіге,жалпы, өнер адамына шәкірт тәрбиелеу маңызды ма?

– Әркімде әрқалай. Сабақ бере алмайтын жақсы суретшілербар. Кейбіреулер сурет сала алмайды, есесіне жақсы тәлімгер. Әркімнің жолы бөлек.Өзімді айтсам, суретшілерде мұғалім болудан басқа жол жоқ. Басқа ештеңе істейалмайсың. Амалсыздан мұғалім боламыз. Ал жақсымыз ба, жаманбыз ба, оны шәкірттерайтады, уақыт көрсетеді. Ал мұғалім болудың жақсы жері – үнемі біліміңді қайталаумен,ұштаумен боласың.

– Суретшіретінде сіздің жанрыңыз не?

– Шынымды айтсам, білмеймін. Менің жанрлық композициям –фигратив. Өзім фигуралармен көп жұмыс істеймін.

– Суретшіболу үшін оқу орнын бітіру маңызды ма?

–Егер жақсы білім беріп жатса, оқыған дұрыс. Қазіргібіздің жағдайды айтсақ, оқыған дұрыс. Жақсы суретші болу үшін бастапқыакадемиялық білім қажет деп ойлаймын. Кей адамдар жақсы іздене алады, кейбіреуііздене алмайды. Бұл жерде де адамның өзіне байланысты.

– Сізгесуреттен басқа не қызық?

– Көп нәрсе қызық. Былайша айтқанда, үлкен тұтынушымын. Әуендердіөте көп тыңдаймын. Әдебиетшілермен сөйлессем, қазақы тақырыптарға қатты жақын.Оларда шектеу бар. Ал маған бәрі қызық. Бірақ көп кітап оқимын деп айтаалмаймын.

– Сіздің өнеріңізгеәсер еткен саяси, қоғамдық оқиғалар бар ма?

– Жоқ деп айта алмаймын.

– Кез келгенөнер адамы үшін өз тақырыбын табуы маңызды. Сіз таптым деп ойлайсыз ба?

– Иә, маңызды. Ізденістемін. Бірақ мен әлі ондай ештеңе тапқанжоқпын. Мен екі көрме өткіздім. Екеуінің арасы жер мен көктей. Ал өзіме жақыны– екіншісі.

– Әңгімеңізгерақмет. Алдағы еңбектеріңізге сәттілік тілеймін.