Серік Әбішев, режиссер, продюсер, «Қазақфильм» киностудиясының вице-президенті: Заңға сәйкес көктемде кино түсіре алмайсың

– Бұл мәселені сәл тереңірек қарастырғанымыз дұрыс. Мұндағы басты түйткіл – кезінде асығыстықпен қабылданып кеткен киноға қатысты заңда болып тұр. Қазір Ұлттық киноны қолдау орталығындағы қызметкерлердің жұмысына наразылық білдіріп, «бұл қалай» деп сұрай қалсаң, «біз қолданыстағы заңнан аса алмаймыз» дейді. Мысалы, қазіргі заң бойынша алғашқы іріктеуде жобаның нақты сметасын әзірлеуіңіз тиіс. Негізі бұл дұрыс емес, себебі жоба іріктеуден өтіп, өндіріске жіберілерде ғана смета сұралуы керек. Тіпті қазір қолыңыздағы сценарийге сүйеніп, смета жасау да мүмкін емес, өйткені дайындық кезінде үлкенді-кішілі өздерістер болады. Соған қарай смета да өзгереді, оны қазір дүп басып айту да қиын. Егер қатты керек десе мұны смета демей-ақ лимит деп атап, белгілі мөлшерде қаржының көлемі көрсетілсе, мысалы бұл жобаға шамамен 200 миллион теңге керек дегендей. Енді осындай ұсыныс айта қалсаң, Ұлттық киноны қолдау орталығы «жоқ, олай істей алмаймыз, себебі заңда әу баста жобаны өткізерде смета болуы шарт» деп көрсетілген» дейді. Дегенмен бәрін заңға итеріп қойып, қол қусырып отыруға да болмайтын шығар.

– Сонда заңның ара арасынан жол табу керек дейсіз бе?

– Әрине, бәрін заңға сілтеп, кино­герлерге қолайлы ештеңе жасап бере алмаса ондағы адамдар басшы болып, айлық алып не істеп отыр. Жазылған заң дегеніміз диск сияқты, мұндағы басшылар дискті салып, соны тыңдап ғана отыр. Түптеп келгенде ешкім мойнына жауапкершілікті алғысы келмейді. Егер мен басшы болсам, бастапқы іріктеуде тиісті құжаттарды ғана талап етер едім, ал ертең біреу менен «неге заңға сай істемедің?» десе «мен киногермін, алғашқы іріктеуге ненің қажет, ненің қажет емес екенін жақсы білемін» деп жауап берер едім. Мысалы, асығыстау бір заң қабылданды дейік, онда «ұн цементтен жасалсын» деп қате жазылып кетсін. Заң солай қабылданды, енді нан заводының басшысы: «Заңда солай жазылған, бізге ұн керек емес, цемент алып келіңдер» деп, цемент илеп, нан шығарса не болады? Заң бойынша солай істеуің керек, директор осындай жағдайда қалай әрекет етеді, міне, мәселе осында, сізді не үшін директорлыққа қойды, нақты қателікті біліп тұрсаң, одан туындайтын зардапты сезіп тұрсаң «заңнан аса алмаймын» деп істей бересің бе, жоқ әрине, алдымен заңда ағаттық кеткенін айту керек, сонан соң ол заң қайта дұрысталғанша күтіп отыра бермей, ұн алдырып, нан шығару керек. Кино туралы заң да міне осы сияқты. Мұндағы қателіктер жоғары жаққа ескертіліп, ол түзелгенше дұрыс шешім жасап, жұмыс істеу керек еді.

– Өткенде Ұлттық киноны қолдау орталығына Мәдениет және спорт вице министрі Н.Дәуішев келді. Сонда мен осы заңда кеткен қателіктер туралы киногерлердің уәжін айттым. Ал вице министр: «Біз бұл заңды көктен алған жоқпыз, қатысты мамандарды шақырдық, комиссия құрдық, әбден талқыладық, сонан соң ұсыныстар негізінде қабылдадық, сол кез­де мұны бәрі «жақсы» деген, енді «бұл заң жарамайды» деп шулап жатыр» деп, өнер адамдарының өздерін кінәлағандай сыңайда пікір білдірді. Сіз бұған не айтасыз?

– Негізі мұндай дүниелер жиі болып тұрады. Мысалы, мен «Қазақ­фильмге» келген соң кино заңының кейбір өзгерістеріне атсалыстым, онда бізден «мына тармақты қалай өзгертеміз, бұған көзқарасыңыз қалай?» деп сұрады. Мен өз ұсынысымды жазып бердім. Дәл осындай ұсынысты «Ұлттық кинематография өнері мен ғылымдарының академиясы» да ұсынады, сондай-ақ Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы да бұған қатысады. Бірақ кейін қарасақ, ұсыныстарымыздың көбісі кірмепті. Мұнда біз тек ұсыныс айта аламыз, ал оны қабылдау, қабылдамау жоғарғылардың құзырында.

2019 жылғы қабылданған заңға да Рашит Нұғыманов, Ахат Ибраев сияқты кәсіби мамандар қатысқан, бірақ о кісілердің де ұсыныстары ескерілмеген. Мысалы, Р.Нұғыманов

өзі заң жобасын әзірлеген, оны шетелдің үлгілерін, үздік тәжірибелерін кірістіре отырып жасаған, оқып көрсең бәрі көкейге қонымды, алайда бұдан жаңа заңға ешқандай тармақ кірмеді. Бұның мәнісін басшылық қызметке келген соң түсініп жатырмыз. Негізі қандай да бір заңды жазып ұсынсаң оны бірден қабылдай салмайды екен, министрліктің өз ережелері бар, әлі қабылданатын заң қаржылық, заңдық тұрғыдан мемлекеттің барлық заңдарына сәйкес болу керек. Оның әр тармағы жымдасып, қабысып, бір-бірімен байланысып тұруы шарт. Дәл осылай жаңа заңды құқықтық, қаржылық тұрғыдан қарастырғанда кейбір біз үшін аса маңызды тармақтар сәйкес келмей сызылып қалады екен. Ең ақырында бәрін қамтыған кереқарыс заң жобасынан пышақтың қырындай ғана қалады. Енді осы қабылданған заңның өзінің іске асуы кейде қиындап кетеді. Осыған байланысты бір мысал айтайын, 2019 жылы қабылданған заңда «шетелдік кино компаниялар Қазақстанға келіп фильм түсірсе, жұмсалған қаржаттың 30 пайызы төленеді» деген тармақ бар. Мұны естіп бастапқыда қуандық, шетелге кинофестивальдерге барғанда «бізге келіп кино түсірсеңіздер, 30 пайызын мемлекет төлейді» деп айтып та жүрдік. Осыдан кейін біраз кинокомпаниялар Қазақстанға келеді, кино түсіреді, барлық жұмыс аяқтаған соң тиісті құжаттарын түгендеп, Ұлттық киноны қолдау орталығына келеді. Сөйтсе жағдай басқаша болып шығады. Шетелдік кинокомпаниялар мұндай игілікті пайдалану үшін бір жыл бұрын өтініш айтуы тиіс екен. Сонда ғана олардың алатын қаржысы алдын ала жоспарланып, дайындалады. Ең сорақысы ол өтінішті белгілі бір уақыттың ішінде беріп үлгеруің керек. Мұны естіп, шетелдік компаниялар аң таң болады, себебі оларда ондай заң жоқ, түсіресің, тиісті қаражатын аласың, болды. Сонымен не керек ең ақырында біздікілер әлгі кинокомпанияны «заңға сәйкес келмеді» деп қаржысыз қайтаруы мүмкін, егер мұндай жағдай бола қалса, олар бізді алаяқ деп ойлайды. Мұның бәрі шетелдегі имиджімізге кесірін тигізеді.

– Менің білуімше, әдетте киногерлердің жобасы қорғаудан сәтті өтсе жаздың соңында немесе күзге қарай тиісті қаражат бөліне бастайды. Сөйтіп, режиссер түсірілім жұмысына кіріседі, бірақ көп жағдайда жыл соңында есеп беруі тиіс, яғни шығармашылық топ мұндайда уақыттан қысылады, оның соңы сапаға әсер етуі мүмкін, неге осындай түйткілдер әлі шешілмей келе жатыр?

– Мұның бәрі заңның шикілігінен. Заңды қабылдау, өзгерту деген бірнеше киногерлердің пікірін тыңдап, соның ішінен өздеріне керегін алып шығара салу емес, ол өте күрделі процесс. Мысалы, кино туралы заңды қайта қарау үшін арнайы комиссия құрылып, тиісті қаражат бөлінуі керек. Сосын асықпай-аптықпай бәріне анализ жасап, жан-жақты қарау керек. Сонымен қоса бұл комиссияда білікті заңгерлер болуы тиіс, олар басқа да заңдық, құқықтық механизмдерді өзара байланыстыра білуі қажет. Мен қаражат бөлінуі керек дегенді әдейі айтып отырмын. Себебі киноны жетік білетін мамандар арнайы уақыт бөліп, осы заңды зерттеп, зерделеу қажет, алыс жақын шетелдегі киноға қатысты заңдарды салыстырып қарауы тиіс, біздің заңымыздың артық ауыс, кем-кетігі сонда білінеді, ал егер ешкімге тиісті ақша төленбей, бұған қатысты адамдар жүрдім-бардым қараса тағы да шалағайлыққа ұрынамыз.

– Ұлттық киноны қолдау орталығының төңірегіндегі дауға байланысты пичинг тоқтатылды, ары қарай не болуы мүмкін?

– Комиссияның, министрліктің шешімін күтіп отырмыз. Не болатыны сонан соң ғана анықталады.

– Пичинг шілдеде өтіп, тамызда ақша бөлініп, жыл аяғында есеп тапсырыңдар деп сіздерді тағы да қыспаққа алып жүрмей ме?

– Болуы әбден мүмкін. Себебі бұл мәселе де заңға келіп саяды. Осындай түйіндері шешу үшін біз бұған дейін де «екі үш жылдық келісімшарт бол­уы керек» деп айтып келдік. Егер екі жылдық келісімшарт болса, сіз жылдың басында қайтадан келісімшарт жасаспайсыз, жұмысыңызды жалғастыра бересіз. Қазір олай істеуге мүмкіндік жоқ, себебі заң бойынша әр жылдың келісімшартын бөлек-бөлек жасауың қажет. Ең қиыны сіз жыл басында келісімшарт жасасаңыз ақшаңыз жазға қарай бір-ақ түседі.

– Егер сценарийде көктемгі сюжет болса не істейді, мысалы, мал төлдеген, қызғалдақ көктеген дегендей?

– Ондайда қаражат жағы қиындау. Тіпті мүмкін емес десек те болады. Қазір Ұлттық киноны қолдау орталығының жұмыс заңдылығы мемлекеттік тапсырыспен байланысты. Онда нақты мерзім көрсетілген. Олар киноны жете түсінбейді, «міне, мына мерзімге дейін есепті жабуың керек» дейді, бітті. Сенің киноны бітірген, бітірмегенің оларды еш қызықтырмайды, егер бітіре алмасаң бірден сотқа береді «ақшасын қайтарып берсін» деп. Соттан жеңілсең алған ақшаңды қайтарып, айыппұл арқалап шығасың. Шынын айтқанда, бұл да дұрыс емес, кино деген күрделі дүние. Болмашы бірдеңелерге бола жұмысың кідіруі мүмкін. Күн суытып, ауа райы өзгеріп кетуі де ғажап емес. Бірақ осының бәрін ешкім елеп отырған жоқ. Мұны түпкілікті шешудің жолы жоғарыда айтқанымдай тыңғылықты заң жобасын дайындау. Қанша жерден қаражат бөлінгенімен, қанша жерден мықты режиссер, продюсерлер болғанымен, кино туралы заң дұрысталмай, қазақ киноиндустриясы дамымайды.

– Біраз уақыттан бері «Қазақфильм» киностудияның вице-президентісіз. Мұнда нақты қандай шешілуге тиісті түйін, түйткілдер бар деп ойлайсыз?

– Менің ойымша, «Қазақфильмге» модернизация жасалуы керек. Заманға сай өзгеріп дамуы тиіс. «Қазақфильмнің» басты мақсаты – қазақ киносын дамыту болуы шарт. Тіпті қазақ киносын дамыту институтына айналу керек. Осы институтта ғылыми зерттеулер жүргізіліп, аналитика жасалуы тиіс. Қазақ­стандағы ең бір кеміс дүние – аналитика. Қазақ киносы қалай прокатқа шығып жатыр, телеарналарда көрілімі қалай, халық не себепті мынадай киноларды көбірек көреді деген сияқты. Міне, осының бәрі жіті зерттелсе, одан тиісті қорытынды шығарылса, киноның ілгері басуына үлкен сеп болар еді. «Қазақфильм» қазақ киносының лабораториялық зертханасына айналса ғана кино ғылыми негізде дамиды. Сондай-ақ жастарға көбірек көңіл бөліну керек. Тіпті қаржының қомақты бөлігі соларды қолдауға жұмсалса деймін. Тағы бір маңызды дүние – өнер академиясы сияқты жоғары оқу орындарында оқитын студенттерді де «Қазақфильм» киностудиясы қолдауы тиіс. Индустрияны дамытудың негізгі бір тетігі – жастар. Сондықтан осыған көбірек назар аударғанымыз жөн. Мысалы, «Қазақфильмдегі» техникалардың бәрі үкіметтің ақшасына алынды, енді соны неге жастардың игілігіне бермеске, жастар сонда ғана жетіледі, дамиды. Жасыратыны жоқ, біздегі біраз жоғары оқу орындарында техникалық мүмкіндіктер кем. Олар жұмыстарын телефонның камерасына түсіріп бастайды, арзан жарықтарды пайдаланады, қиқы-шойқы релстермен жұмыс істейді. Себебі бар мүмкіндігі сол, міне, сөйтіп жүріп қолынан келгенін жасап, әйтеуір диплом алады. Ал шет елде мүлде басқаша, егер жоғары оқу орны студентке «режиссер» деген дипл­ом бере ме, онда оны барлық техникалық қажеттілікпен қамтамасыз етуі керек, студент бәрін үйреніп, игеріп шығуы шарт. Егер сіз барлық техникалық мүмкіндікті үйреніп, оның қыр-сырын біліп жетілмесеңіз, іштей именіп, қорқақтап, тартынып тұрасыз. Мысалы сізге келіп: «Мынадай үлкен жоба басталғалы жатыр, соған режиссер боласың ба?» десе, не айтарыңды білмей абдырап қаласың, дәл сол сәтте фотоаппаратпен кино түсіргенің, арзан жарықтарды қолданғаның бірден ойыңа оралып, тіпті қысыла түсесің. Жасыратыны жоқ, біз де сөйтіп өстік, ендігі жастарды кәсіби тұрғыда жетілдіру үшін оның ұтымты жолын тапқанымыз дұрыс.

– Сонда «Қазақфильмдегі» техникалық және басқа да мүмкіндіктер студент жастардың игілігіне берілсе дейсіз бе?

– Әрине, мұның заңдық негізі жасалуы тиіс. Сөйтіп, барлық студентке мүмкіндік берілуі керек. Мысалы, режиссерлікке түскен студентке 100 сағат екінші санаттағы камераны, 20 сағат бірінші санаттағы камераны пайдалануға мүмкіндік берілсін. Сонда әлі студент 100 сағат әбден машықтанып, тәжірибе жинап, дип­ломдық жұмысын 20 сағаттық сапалы камерамен түсіріп шығатын болады. «Қазақфильм» мен жоғары оқу орындары арасында тығыз байланыс орнап, студенттер келіп кетіп, шығармашылық орта қызып тұрса, ұстаздар да әртүрлі тапсырмалар беріп, жастардың қанатын ұштай түссе қандай керемет. Бұдан басқа да түрлі жобалар жасауға болады. Қазіргі студенттер теорияны қаншалықты жетік оқығанымен, практика жағы аз. Енді соны жетілдіруге мүмкіндік жасауымыз керек. Дәл осындай ұтымты бір тәсілмен жастардың анимациялық жобаларын да қолдап отырса деймін. Сонда ғана жастарға жол ашылады. Таланттары жетіледі.

Тағы бір айта кететін жайт «Евразия» кино фестиваліне қатысты. Негізі мұны «Қазақфильмде» өткізу керек. Бұл конкурс болып жарияланбауы тиіс. Мысалы, алдыңғы жылы бір айдың ішінде конкурсты ұйымдастырып, бөлінген ақшаны игерді. Нақты бір айтарлықтай нәтижесі болған жоқ. Себебі жыл сайын фестивальдің директоры ауысады, ондағы қызметкерлер ауысады. Сөйтіп, әр жыл сайын екі айлық су жаңа фестиваль ұйымдастырып келеміз. Негізі дәл осы ақшаға жыл бойы өзгеше фестиваль жасауға болады. Ертеректе бұл фестиваль «Қазақ­фильмде» өтетін, енді соны қайтару керек. Мұның бәрі дамыған елдерде тәжірибеден өткен, нәтижесін берген дүниелер, біз ештеңені ақылды болып ойлап таппаймыз, тек бар дүниені орнымен кәдемізге жаратсақ жетеді. Қорыта айтқанда, «Қазақ­фильм» жаңарып, жаңғырып, қазақ киносының қара шаңырағы есебінде өз жұмысын жасай беруі керек. Әлдекімдер айтып жүргендей, оны жауып тастаудың еш негізі жоқ.

– Қазақ киносының көрермені десе көз алдыңызға қандай картина елестейді, оған не айтар едіңіз?

– Ең әуелі комедия көрермендері елестейді. Адамдардың көбісі Н.Қоянбаевтың фильмдері сияқты комедияларға барғысы келеді. Көрерменді де түсінуге болады, олар да кейде сергіп, көңілдерін көтергісі келеді. Жалпы, киноның өзі – шығармашылық және ойын-сауық деп бөлінеді. Екеуі де бірдей әдіспен түсіріледі, айырмашылығы – айтар ойында. Ойы терең адам кино өнерін жасайды. Ал кәсіпкер көрерменнің көңілін табуға тырысады. Көрермен көбінесе ойын-сауыққа қызығады. Ал өнер үнемі күлдірте бермейді, сені ойға жетелейді, мұңға батырады. Адамдар ақша төлеп ойланып, мұңайғаннан гөрі тіршілік ауыртпалығынан сәл де болса жеңілдеп, бір сәт күліп алғысы келеді. Бұл қазақ киносындағы ғана жағдай емес, әлемдік үрдіс. Сонымен қоса фантастика, мелодрама сияқты жанрлардың дамуына кедергі болып жатқан дүние – қаржы мәселесі. Бұл фильмдерге комедиямен салыстырғанда әлдеқайда қомақты қаражат жұмсалады. Сондықтан да кейбір режиссер, продюсерлеріміз әрі өтімді, әрі арзан комедияға, сайқы-­мазаққа қарай бет бұрып кетіп жатыр.

– Қазір «Қазақфильм» киностудиясы директорсыз отыр, А.Сатаев не себепті жұмысынан кетті?

– О кісі 8 ай бұрын өз еркімен жұмыстан кетті. Мұнда екі жылдай басшылық қызметте істеді. Бастапқы кез­де түрлі жұмыстар істеп, «Қазақфильмді» көтеремін деп ойлады. Бірақ мүмкін болмады. Қолынан келмеді. Себебі бизнес тұрғысынан, әлде бірдеңе бастай қалса онысы «заңға қайшы» болып шыға келеді. Көрдіңіз бе, айналып тағы да заңға келіп тірелеміз. Негізі «Қазақфильмге» сәл еркіндік керек.

Жақында жаңа директор тағайындалуы тиіс. Бізге ең бастысы – киноны түсінетін, оған шын жаны ашитын адам қажет. Бұйырса сондай басшы күтіп отырмыз.