Шыңғыс хан және оның ұрпақтары

Мәселен,орыстың зерттеуші ғалымы, академик В.Федотовтың «Записки о границах окружающиегосударствами Россий» деген зерттеу кітабында былай делінеді: (93-бет, 1997жыл) «…В современной Монголии, хотя они называют себя монголами,фактически они принадлежат народам Бурятии. Когда-то русские установилиграницу, народ бурят раскололся на две части, лесные и степные. У них общиетрадиции, обычаи, язык и даже одинаковая одежда. Оба народа веры будды. Ихнаселение очень малочисленно.Слово«Мон-голл» является китайским словом. В переводе как «скотники». Бурят-монголыне могли выступать против других государств, таких как великий Китай и другихимперий. Поэтому буряты в данное время (монголы) не в состоянии были тогдаобразовать мировую державу, так как они были очень малочисленны.А Чингис хан и подчиняющиеся ему роды,племена были только кипчаками. Они говорили на кипчакском языке(древнеказахском языке)», – дейді.

    Сонымен қатар көрнекті жазушы және танымал зерттеуші ғалымР.Храпачевскийдің «Военная держава Чингис-хана» атты зерттеу кітабында мынандайжолдар бар: «… Собственно монгольскаяписьменность сложилась только в XVIIвеке. Так что никаких«современных Чингисхану» монгольских летописей в природе не существует. Есть насвете два варианта «древней монгольской истории»: «Сокровенное сказание» и«Алтан тобчи». Давайте присмотримся… «Сокровенное сказание»(представляющее собой лишь часть книги «Алтан тобчи»), или на китайский манер,«Юань-чао биши», объявилось только в девятнадцатом столетии. В 1841 годукитайский ученый Чжан Му составил сборник редких старинных сочиненийи легенд о кочевых племенах кипчаковВеликой степи ,затем  в1848 году напечатал его – и это — то печатное издание и попало в руки к знаменитому китаеведу Палладию Кафарову,привезшему его в Россию.Никакихоригиналов «Сокровенного сказания», никаких более-менее старых рукописей обнаружитьтак и не удалось. Самая «древняя» рукопись относится опять- таки к первой третидевятнадцатого столетия…»

     Сондай-ақ кітаптың тағы бір жерінде: «… Одним словом, мы вплотную подошли к простому, чутьли не примитивному вопросу: а кто у нас к XIIIвеку в Азии обладал опытомгосударственного строительства, создания профессиональной армии,управленческого аппарата, организации больших масс людей на военные или«народнохозяйственные» проекты? Ответ и искать не нужно, он лежитна поверхности. Конечно же, кипчаки. Имевшие заплечами многовековой опыт каганатов, опыт государственности, эль(ел). Богатейший опыт! Насколько сточки зрения реальной экономики, военной истории, техники и политики самым чтони на есть сомнительнейшим кандидатом на роль объединителей Великой Степипредстают монголы, настолько же подходящим – кипчаки».

    Көрдіңіз бе,  олар анық-қанығынзерттеп қалай жазған. Біздің ғалымдарымыз бен жазушыларымыз осылай нақты үңіліп,салыстырып және зерттеп жазса ғой. Ескі, жалған жолмен жүре бермей. Әйтпесе «Алтын топшыны» ( «Алтан тобчи»)  жазған тибеттік лама Лубсан Данзанның (XVII ғасырмен XVIII ғасыр аралығында) «моғол» сөзін «монғол» деп өзгертіп, ойдан көп нәрсеніқосып жазған сандырағына сенуге бола ма? Және ол Ұлы далада көшіп жүретін қыпшақтайпаларының аңыздарын жинап, оны ішінара көп өзгертіп, шығарма етіп жазған.

    Сонымен, осы ғылыми зерттеу еңбекті одан әріоқиық: «Перед нами, таким образом,никакой не монгол, а обычный кипчак. Знатный представитель старинного рода, негонявшего скот по степям, а имевшего тот самый многовековой опытгосударственного строительства. Наследник эль (ел), былых каганатов. У такогочеловека, естественно, есть откуда взяться опыту создания армии, государства,писаных законов. И экономические возможности имеются – во всех каганатах былисвои «промышленные центры». Для кипчака Чингисхана создание нового государствабыло не каким-то экзотическим экспериментом, а делом самым что ни на естьобычным, которым на протяжении долгих столетий занимались его предки». Зерттеужұмысында   осылай ап-анық жазылған.

      Сонымен қатар Д.Уэзерфордтың «Чингис-хан и рождение современного мира» деген кітабында әлем таныған  Шыңғыс  хан туралы мынандай жолдар бар: «Чингис-хан» и «Темуджин» – совершенно не монгольские имена, а тюрко-кипчакские.Народные казахские эпосы«Алпамыс батыр», «Кобланды батыр», «Ертаргын» и другие, чтоназывается… в упор не видят никакой такой «великой монгольской империи».Согласно этим эпосам, у средневековых кыпчаков было только два серьезныхпротивника, с которыми они постоянно боролись: это китайцы и кочевые племенакалмыков, как раз и обитавших тогда в районе современной Монголии.Современные монголы –это лесные населения,   появившиеся на этой земле только нескольковеков спустя», – дейді.

       Біздің сұрайтынымыз, алдағы уақыттарда Шыңғысхан және оның ұрпақтарын зерттеп жазған ғалымдарымыз бен жазушыларымыз ештеңеденсескенбей, жасқанбай салыстыру арқылы талдап, өзге ел азаматтары секілді дұрысжазса екен дейміз.

     Шыңғыс ханның немересі Құбағұл (орыс, қытай жылнамашылары өз тілдерінежақындатып Хулагу деп жазып келген) ұлы атасы Шыңғыс ханның тақтан кеткенінежиырма жыл өткен соң, өсіп-жетіліп, соғыс өнерін әбден үйреніп, шеберлігінарттырып, ұлы хан Мөңкенің тұсында әрі соның рұқсатымен Персияны (Иран) жаулауғааттанады. Яғни қазақ батырлар жырындағы Қызылбастар еліне. Құбағұлдың әскерінеДешті Қыпшақ жерінен Батыл хан (Бату) мен Шағатай ұлысынан жіберілген түмендер қосылды.Қалың әскер Құбағұлдың басқаруымен 1253 жылы Ұлы дала елінен (қазіргі Қазақстанаумағы)  Персияға бет алды. Жолай біразелдерді басып алған Құбағұл 1258 жылы Персияға жетеді. Осман түріктерінің кезіндекүші жетпеген, Қызылбастар елін қыпшақтар көп қиындықсыз жаулап алды. Ең әдемі,көрікті қаласы Тавризді империя орталығына айналдырады. Персияға жорық жолында ҚұбағұлКавказ елдерін, қолөнері дамыған Әзірбайжан сұлтанатын өзіне қаратып алған еді.

     Аббасидтер халифатын құлатып, халифтің өзін патша әулетінен болғандықтан,кілемге орап, екі жағында тұрған әскер өлгенінше ұрғылады. Сонымен, қыпшақ-қазақтардыңтағы бір жаңа империясы  пайда болды (осыұлы империяға да көңіл аударған дұрыс). Оған батысында Ирак (Вавилония), оңтүстігіндеФарс өңірі және Персияның шығысындағы Хорасан қаласы мен оның атырабы, сондай-ақМедее жерлері (қазіргі Армения, Әзірбайжан мен Грузияның бір бөлігі) кіретін.Осымен қатар ұлы  Шыңғыс хан немерелерініңішінен Дешті Қыпшақ жерінің тайпаларын біріктіріп, Русь пен Еуропа елдерінжаулап алып, Жошының ұлы Батыл хан Алтын Орда империясын құрса, екінші бірнемересі Құбағұл Кавказ бен бүкіл Кіші Азияны уысына алып, Құбағұл империясын(империя Хулагу) дүниеге әкелді. Тағы бір немересі Құбылай князьдіктерге бөлініпкеткен Қытай елін біріктіріп, 35 жыл патшалық құрды. Ал Шағатай билеген ОрталықАзия ондай ұлы дәрежеге жете қойған жоқ.

    Тек найман тайпасының тармағына жататын барлас руынан  шыққан Әмір Темір ғана Орталық Азия елін бір уысқа жинай білді, сонан соң барып бүкіл шығыстыҮндістанымен қосып, Египет патшалығына дейін жаулап алды. Аздап арабтарболмаса, шаңға аунап жататын, кір мен қоқыстың арасында өскен үнді халқы қарсылықкөрсете алмады.

   Тавриз қаласы Тұран жеріндегі ең ірі қала болатын. Құбағұлдың (Хулагу) тұсындаТавриз қаласына саудагерлер, елшілер, құлшылық етушілер Константинопольден(Ыстамбұл), Сириядан, Қайырдан, Дамшықтан, Үндістан мен Бағдаттан өте көпкелетін. Бұл сауда-саттықтың өсуіне, қаланың дамуына үлкен әсерін тигізді.

     Құбағұлимпериясының экономикалық және мәдени дамуы XIII ғасырда оның немересі Қазанныңтұсында шарықтау шегіне жетті. Қыпшақ-қазақтардың ұлы хандарының ішінде осы Қазанхан бірінші болып мұсылман дініне кірді.

     Қыпшақтың қият тайпасынан шыққан (бұлтайпаға қазақтың қазіргі көптеген рулары кіреді, мысалы:тобықты, жауырыншы, айдын, байжігіт, көн қатаң,кердері, төлеу, рамадан, жағалбайлы, тама және уақ т.б.) Шыңғыс ханның құрған империялық тағына ұлдарығана ие болып келсе, оның немерелері Батыл хан (Бату) Алтын Орданы, Құбылай шүршітелін (Қытайды), Құбағұл Кавказ бен Кіші Азияны біріктіріп, дүниежүзілік деңгейдегіимпериялар құра білді. Бұған санасы мен білімі және тәуекелі жетсе, қазіргі Қазақелі ашық түрде қуана білгені дұрыс-ақ еді. Қазіргі күндері Шыңғыс ханның ұрпақтарына(оның ұлдары мен немерелеріне) әлем саясаткерлері мен  ғалымдары және тарихшылары ұлы тұлғаның«алтын ұрпақтары» деген атауды беріп, қадірлеп әрі бағалап келеді.

     Орыстыңбоданында үш ғасырдан аса болып, өз тарихымыздан айырылып қалған ел болғандықтан,алты Алаш халқының жүріп өткен жолын, ата-бабаларымыздың ұйымдастырған ұлы қағанаттарындұрыс талдап, нақты білуіміз керек-ақ. Өз деңгейімізді төмендетіп, кезіңдегі ұлытұлғаларымызды қайдағы бір шөкімдей жұртқа тықпалап, өзімізден қызғанбайық. Бұлжадысынан айырылған мәңгүрттікке жатады.

    Өз уақытында славяндарды үш жарым ғасырбодандықта ұстағандықтан,  біз қазір Ресей елінен  сескеніп,Алтын  Орда  империясын толыққанды  біздің мемлекетіміз, сонымен қатар Қытайды біржарым ғасыр өзіне тауелді  қылып бағындырғандықтан,қазіргі шығыстағы  ұлы  қорған  иесінен  қаймығып,  Шыңғысханды ашық түрде біздің ата-бабамыз және қасымыздағы  қалың  өзбектің қас-қабағына  қарап жалтақтап, Әмір  Темірді кезіндегі  найман тайпасының азаматы еді  деуге осы уақытқа дейін жасқанып келеміз. Осылай жалғаса бермек пе? Бұлар әлемдік  империя  құрып, жер жүзіне мәшһүр болған еліміздің  ұлы азаматтары  емес пе  еді? Біз  тек  әлемдік  дәрежеге жете алмаған өз ішіміздегі  ұсақ хандармен және ру-тайпалардыңкішігірім батырларымен ғана  шектелдік. Өкінішті-ақ.

     Қазіргікөптеген қазақ  тайпаларының  атаулары  (қоңырат, қият, жалайыр,найман,  керей,  қаңлы, арғын, үйсін  т.б.)  «қазақ» және «монғол» («мон-голл» – қытайдың малшы немесе бақташылар деген сөзі)   сөздерінен бұрын  пайда  болған. Осыны  ұмытпайық.

Бейсенғазы ҰЛЫҚБЕК,

 Журналистер одағының мүшесі