Сириядағы соғыс. Көтеріліске жетекшілік ететін Хайят Тахрир аш-Шам қандай топ?

"Бұл тосын қадам Сирия үкіметі күштерінің Алепподан кетуіне әкеліп соқты және ұзақ жылдар бойы Асад режиміне қолдау көрсетіп келе жатқан Ресей әуе күштері 2016 жылдан бері алғаш рет қаланы бомбалай бастады", - деп жазды ВВС.

Шеруді Сириядағы қақтығыстарға көп жылдар бойы қатысып келе жатқан Хайят Тахрир аш-Шам тобы басқарады.

Сириядағы адам құқықтарын бақылау орталығының хабарлауынша, шабуылға Түркия қолдайтын бірнеше бүлікші топ та қосылған. Түркия Сыртқы істер министрі Хакан Фидан мұны жоққа шығарды.

Хайят Тахрир аш-Шам қандай топ?

Хайят Тахрир аш-Шам (ХТШ) немесе Левантты азат ету ұйымы 2011 жылы құрылған. Ол кезде ол «Джебхат ан-Нусра» («Ән-Нусра майданы») деп аталды және «Әл-Каида» террористік ұйымының тікелей серіктесі болды.

ХТШ ұйымдастырушыларының бірі кейін ДАИШ-тің басшысы болған Әбу Бәкір әл-Бағдади болды.

ХТШ Сириядағы азаматтық соғыс кезінде президент Асадқа қарсы шыққан ең қауіпті топтардың бірі еді. Бірақ оның қозғаушы күші революциядан гөрі жиһадтық идеологияға ерді. Бұл «Еркін Сирия» туымен әрекет ететін көтерілісшілердің негізгі коалициясының ниетіне қайшы келді.

2016 жылы топ жетекшісі Әбу Мұхаммад әл-Джулани террористік ұйым деген таңбадан құтылу үшін «Әл-Қаидадан» жұртшылық алдында бөлініп, «Джебхат ан-Нусра» ұйымын таратып, жаңа ұйым құрды, ал бір жылдан кейін өзі сияқты кішігірім топтармен бірге бұл топ – «Хайят Тахрир аш-Шам» деп аталды.

Сирияны кім басқарады?

Кейінгі төрт жылда Сириядағы соғыс түбегейлі аяқталды. Президент Башар Асад елдің ірі қалаларын басқарды, ал Сирияның кейбір шалғай аудандары тікелей оның бақылауында болмады. Бұл аймақтардың арасында қақтығыс басталғаннан бері Сирия үкіметінің бақылауында болмаған шығыстағы күрдтер басым аймақтар бар. 2011 жылы Асад билігіне қарсы революциялық көтеріліс басталған Сирияның оңтүстігінде наразылық бар, бірақ бұрынғыдай белсенді емес.

Елдің солтүстік-батысындағы Идлиб провинциясы толығымен оппозицияның қолында, олар соғыстың соңында бұл аймаққа шегінді. Ал Идлибтегі негізгі күш – бұл күндері Алеппоға күтпеген жорық жасаған ХТШ.

Ішкі жанжал

Сирия үкіметі аймақты бақылауды қалпына келтіруге тырысқан Идлиб бірнеше жыл бойы шайқас алаңына айналды.

Бірақ 2020 жылы Асадтың бұрынғы одақтасы Ресей мен көтерілісшілерді қолдаушы Түркия арасында атысты тоқтату келісімі жасалды. Осы уақытқа дейін ол орындалды.

Идлиб провинциясында 4 миллион адам тұрады – олардың көпшілігі Асад күштері көтерілісшілерден қайтарып алған қалаларды тастап кеткен. Алеппо сол қанды шайқас алаңдарының бірі болды. Жеңіске жету үшін Асад әуедегі ресейлік авиацияға және жердегі Иранның ықпалындағы күштерге сүйенді. Олардың арасында Ливандағы «Хезболла» тобы да бар.

Израильдің Ливанға шабуылы, сондай-ақ Израильдің Сириядағы иран қолбасшыларына қарсы әуе шабуылдары салдарынан өткен айларда Хезболланың шығынға ұшырауы Идлибтегі көтеріліс күштерінің Алеппоға күтпеген жерден сәтті шабуыл жасауында маңызды рөл атқарғаны күмәнсіз.

26 қарашада Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяху, одан кейін АҚШ президенті Джо Байден Израиль мен Ливан арасында атысты тоқтату туралы келісімге қол жеткізілгенін хабарлады.

«Хезболла» қақтығыс кезінде үкімет күштері жағында тұрған Иранмен және Башар Асад режимінің өзімен тығыз байланыста. Кейбір деректерге қарағанда, «Хезболла» Сириядағы соғыс кезінде Асадқа 10 мыңға дейін сарбаз берген, бірақ олардың нақты санын анықтау мүмкін емес.

Қазіргі уақытта "Хезболланың" мүмкіндіктері өте аз, Израильмен ұзақ мерзімді бітімге қол қойылса, ол бұрынғы қалпына қайта оралуы мүмкін. АҚШ-тың Сириядағы соңғы елшісі Роберт Форд Израильдің Сирия мен "Хезболла" нысандарына бірнеше ай бойы соққы беруі көтерілісшілердің алға жылжуына мүмкіндік беретін фактор деп санайды. Асадтың тағы бір одақтасы Ресей де Украинаға қарсы екі жарым жылдан астам уақытқа созылған соғыстың кесірінен күресіп жатыр. Асадқа көмектесе алатын Иран да қазір Израильмен қайшылықта. Мысалы, Израиль қорғаныс күштері қазанның 26-сына қараған түні Ирандағы әскери нысандарға бірқатар әуе шабуылдарын жасады.

АҚШ-та орналасқан Таяу Шығыс институтының сириялық сарапшысы Чарльз Листердің пікірінше, Ресей де, Түркия да қақтығысқа түсу қаупі бар. 30 қарашада Ресей Сыртқы істер министрлігі екі елдің сыртқы істер министрлері телефон арқылы сөйлесіп, «Сириядағы қазіргі жағдайды талқылағанын» хабарлады.

Чарльз Листердің айтуынша, тағы бір қауіп ДАИШ-тің араласуы, ол болып жатқан оқиғадан аймаққа толық оралу мүмкіндігін көруі мүмкін. ДАИШ Сириядағы соңғы бекінісін 2019 жылы жоғалтты, бірақ ұйымның елде әлі де орталықтары бар.

ХТШ содырлары әзірге Сириядағы қақтығысты қайта өршітуге ниет білдірген жоқ
ХТШ  жауынгерлері Идлибте жақсы нығайтылған база құрды және мұнда әкімшілік ретінде тиімді әрекет етуде. «Әл-Қаидамен» байланысын үзгеннен кейін топтың мақсаты бүкіл аймақта халифат құру емес (ДАИШ-тің бұл әрекеті сәтсіз аяқталды), Сирияның өзінде діни билік орнатумен шектелді.

Әзірге ХТШ Сириядағы жанжалды кең ауқымда қайта өршітуге және елдің басым бөлігінде Асад билігіне қауіп төндіруге ниеті жоқ екенін көрсетті. Бірақ соңғы бірнеше күндегі оқиғалар мұның бәрін өзгертуі мүмкін.