Темірбек Жүргеновке 125 жыл!

Жергілікті ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің айтуынша, Ахмет Байтұрсынов, Темірбек Жүргенов, Ілияс Омаров және Өзбекәлі Жәнібек қазақ мәдениетінің төрт тұғыры болған. Олар әртүрлі кезеңде, әртүрлі саяси жүйелер жағдайында ұлттық мәдениеттің көтерілуіне, Қазақстандағы білім мен ғылымның дамуына үлес қосты. Мәдени революцияның табыстары еңбекші халықтың орасан зор, нағыз қаһармандық күш-жігерінің құнына, қыңыр және ұзаққа созылған күресте қол жеткізілді. Мәдени революция жаңа мәдениет үшін, инертті және зиянды дәстүрлерге, надандық пен мәдениетсіздікке қарсы күресте бұқара мен зиялы қауымның ортақ күш-жігерін біріктіріп, бағыттауға шақырылған көптеген талантты ұйымдастырушыларды тарихи аренаға шығарды.

Темірбек Жүргенов білім мен мәдениет пен өнердің дамуына орасан зор үлес қосқан көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, публицист, қазақ мәдениетінің терең білушісі ретінде танымал. Елімізде Қазақ мемлекеттік университетінің ашылуына Т.Жүргенов орасан зор үлес қосты. Бірқатар облыстарда екі жылдық мұғалімдер институттары құрылып, ондаған өнеркәсіп, көлік, байланыс техникумдары құрылды. Медицина институттары, кен-металлургия институты жұмыс істей бастады.

Т.Жүргенов тұсында еліміздегі мәдениет пен өнердің өркендеуіне ерекше көңіл бөлінді. Мысалы, Алматы музыкалық-драма колледжі оқу кешеніне айналдырылып, оның жанынан кино бөлімі құрылды. Оралда музыка мектебі ашылды. Халық әртісі Құрманбек Жандарбеков: «Қазақ өнерінің қанатын кеңге жаюы үшін Темірбек Жүргенов талай тер төкті. Біз оны қазақ театрының атасы ретінде білеміз».

1934 жылдың 13 қаңтары – «Айман-Шолпан» музыкалық комедиясының қойылған күні – қазақ операсының туған күні болып саналуы заңды. Кейіннен «Қыз Жібек», «Жалбыр» опералары дүниеге келді.

Қазақ театрының негізін қалаушылардың бірі, Қазақ КСР халық әртісі Қанабек Байсейітов: «Қыз Жібек» операсын жасауға Брусиловскийге Қазақстанның Халық ағарту комиссары Т.Жүргенов ұсыныс жасады. Оны қасына шақырып, далада сүйген осы аңыздың мазмұнын көпке дейін бар ынтасымен айтып берді. Сосын оны жаңадан құрылған Қазақ мемлекеттік музыкалық театрына редактор етіп тағайындап жатқанын айтып, барлық жағдайды жасап, жұмысқа рұқсат берді.

Т.Жүргенов қазақтың ауызша және ақындық шығармашылығының шығармаларын, оның ішінде қазіргі ақындардың жырларын жинап, нотаға түсірді. Ол 1924 жылы Қазақстан ақындарының «Терме» деп аталатын алғашқы жырлар мен жыр жинақтарының бірін құрастырушының үлкен кіріспе мақаласымен шығарды. Жинақ едәуір толықтырылып, өңделіп, орыс және қазақ тілдерінде жарық көргеннен кейін.

Оның еңбектерінде Қазақстанның революцияға дейінгі мәдениеті тарихының мәселелері көрініс тапты. Ол алғашқылардың бірі болып 14 ғасырдағы аты аңызға айналған ақын-философ Асан-Қайғының (Асана-Горемыки) поэзиясына бет бұрып, оның Жерұйықты (Уәде етілген жер) сәтсіз ізденісін суреттейді.

КСРО халық әртісі Күләш Байсейітова, композиторлар Ахмет Жұбанов, Евгений Брусиловский өз мақалалары мен естеліктерінде Т.Жүргеновтің Қазақстанның шығармашылық зиялы қауымы арасындағы зор беделі мен құрметі туралы айтады. Ол бұл беделге өзінің жоғары және жан-жақты мәдениетімен, өнерді нәзік түсінігімен, оның дамуына шынайы қамқорлығымен ие болды.

Қазақ фольклорын белгілі зерттеуші Александр Затаевич «Қазақ халқының 1000 әні» кітабына жазған жазбаларында: «Т. Жүргенов – Хиуадан шыққан Қоңрат әулетінің әндері туралы маған аса құнды мағлұмат берген, сырдария әндерін жетік білуші, қазақтың парасатты да байыпты жасы. Өкінішке орай, қанша талпынсам да, бұл кісінің туған жерінің байырғы жыр-термесінде кең танымдық қасиетін бұдан да толық пайдалану мүмкіндігі болмады.

Т.Жүргенов халық таланттарын іздестірді, оларға жан-жақты қолдау көрсетті, олардың оқуына, еңбек етуіне қажетті жағдай жасады. Сөйтіп, Қазақ КСР-нің халық әртісі Әбілхан Қастеев оның ұсынысымен ең қарт суретші-этнограф Н.Г.Хлудовтың шеберханасына қабылданып, одан әрі талантын шыңдау үшін Мәскеуге оқуға жіберіледі.

Т.Жүргенов халықтардың рухани жақындасуында аударманың орны зор. «Одақтағы басқа халықтардың классиктері мен совет жазушыларының аудармалары қазақ халқын Одақтың және Батыстың үздік әдеби туындыларымен жақындастырды, қазақ өнеріндегі халықаралық байланыстарды нығайтты», — деп жазды. Оның қатысуымен қазақ тілінде Александр Пушкиннің, Михаил Лермонтовтың, Николай Гогольдің, Лев Толстойдың, Максим Горькийдің және басқа да жазушылар мен ақындардың шығармалары жарық көрді.

Халық ағарту ісін дамытуға қосқан зор үлесі үшін Т.Жүргенов Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Ол туралы сахабалар: «Өнер адамдарына Темірбектің сол темірдей ерік-жігері кейде жетіспейді» деген. Сол кезде де «Темір нарком», «Қазақтың Луначарский» деп атағаны бекер емес. Барлық іс-шаралар оның жеке басшылығымен және тікелей бақылауымен жүзеге асырылды. Ол әр ауылды, әр ауданды аралап, театрдың репетициясына қатысып, сыни мақалалар, спектакльдерге шолулар жазды… Қазақ КСР Оқу Халық Комиссары көптеген атақты актерлар мен актрисалардың үйіне жиі келіп, олардың өмірі туралы әңгімелейтін.. Үйі, туыстары, достары жоқ Дина Нұрпейісоваға белсене көмектесті.

Сталиндік тоталитаризмнің құрбаны болған халқының даңқты перзенті Т.Жүргенов 1957 жылы ғана ақталды. Алматыдағы көшелер, мектептер, Өнер академиясы оның есімімен аталады. Ол туралы естеліктер мен мақалалар жазылды. Кітаптар шықты. Оның өмірі мен шығармашылығы ғалымдардың зерттеу нысанына айналды.

Қазақстандағы мәдени революцияны дарынды ұйымдастырушылардың бірі, адал да принципшіл коммунист, асқан сүйкімді және мейірімді адам Темірбек Жүргенов өмірінің соңғы күндеріне дейін сақталып, еңбекшілер арасында жалпы құрмет пен беделге ие болды. Қазақстанның.

Қазақ мәдениетін ұлттандыру, мәдени мұраны келешек ұрпаққа сақтау, туған жерін өркениетті заманауи мемлекетке айналдыру идеяларымен баурап алуы Темірбек Жүргеновтің айналасына туған халқына аянбай қызмет етуге қабілетті жасампаз күштер топтасты. Тәуелсіз Қазақстан жағдайында бұл идеялар жаңа серпін алып, жүзеге асуда, елді болашаққа бағыттауда.

Т.Жүргенов мұрасы, оның Қазақстан ғана емес, бүкіл Орталық Азия халықтарының мәдениеті мен білімін дамытуға қосқан үлесі мұқият, жан-жақты зерттеуді қажет етеді.