Темірхан Медетбек: Жазушылар «Сағынтаевтың соғымын» күтіп жүр

– Темаға, «Жас Алаш» оқырмандары сіздің өлеңдеріңізді, әңгімеңізді сағынып қалған сияқты. Өткенде бір топтама өлеңіңіз жарияланғанды. Жариялану, жарық көру сіздің жасыңызда таңсық емес қой. Өлең де, сөз де сұрайтын басылымдар көп өзіңізден. Маған сол топтамаңыз шыққанда, бір жадырап қалғандай көріндіңіз. Осы жаста өлеңі басылымға шығу ақынға қалай әсер етеді екен?

– Жарияланудан мен кенде емеспін. Жаман жұмыс та істеген жоқпын. Мен жалпы өзің білетін шығарсың, оппозициялық бағытта болдым. Назарбаев режимімен күрестік. Қабдеш пен Ғаббас, Софы бар. Мен сол күресімізден керемет нәтиже болды деп ойламаймын. Жұрт көрген шығар, айтқан шығар. Ол бір бөлек. Бірақ сол айтқаннан өнген шаруаны байқамадым. Оның бір ғана нәтижесі болды – жоғары жақтан қысым көрдім. Жазушылар одағының өзі мені шақыруды қойды. Стипендия дегенді он жыл болды Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты болсам да, ала алмадым. Көкірегімнен көзге көрсетіп итермегенімен, шетқақпай көрдім. Жұрттың бәрі қазір батыр. Қарап отырсаң, бәрі айтып жатыр. Ол сөздің бәрі баяғыда айтылған, біз де айтқанбыз. Бірақ айтқаннан өзгерген ештеңе жоқ.

Менің қатты қиналатыным, жастардың қоғамдық өмірден, әлеуметтік жағдайдан шеттеп бара жатқаны. Сендер де жариялап жатсыңдар. Шығып жатырмын. Ал оның оқылымы қалай болып жатыр, оны білмеймін. Менің араласым аз. Оқшауланып қалған адаммын. Жастардың махаббат, табиғат, өзінің өкпе-назы туралы өлеңдері бар да, қоғам жоқ. Біреулер оны саяси өлең дейді. Саясат дейтін бір мемлекетті жойып, бір мемлекетті алға шығарады. Әзірдің өзінде соғыс жүріп жатыр ғой. Сол саясаттың бәлесі. Әзір қорқыныштың үстінде отырмыз. Украина мен Ресейдің соғысы қалай аяқталады? Белгісіз. Олар бізге де көз алартып қойып отыр. Бір кездері «Қазақстан деген мемлекет болмаған» деп шықты. Назарбаевтың Путиннің аузына салып берген сөзі. Бұл барып тұрған зорлық, одан өткен өрескел дүние жоқ. Осындай жағдайда біздің жастарымыз баяғы әуенімен әлі кетіп бара жатыр. Қоғамдағы өмірге араласып, тіршілікті жазу керек, айту керек. Саясаттан қашуға болмайды. Саяси өлеңді бұрын Сталин, Ленин, партия туралы жазып, жаман кейіпке түсіріп алған. Ол бірінші бетке шықты. Оны үлкен ақындарымыз жазды.

Қазір олай емес. Абай халықтың зарын, күйігін жазды. Махамбеттің жазғанын айт. Біз өсіп келе жатқан халықпыз. Бірақ маңдайымыз жарқырап тұрған жоқ. Халықтың жағдайы өте төмендеп бара жатыр. Осыған байланысты жастардың араласуы керек. Қазіргі жағдайды қалайда айтып жеткізу керек. Ал осы жасқа келгенде жариялану – өзіңнің ұлтқа керек екеніңді, жастарға қажет екеніңді сезу.

– Жаңа қоғамдық, саяси оқиғалардың ортасында жүргеніңізді айттыңыз. Бұрын партиялардың қатарында болып, митингтерге шықтыңыз. Содан көңіліңіз қалған кез болды ма?

– Болды. Митингке шығу, наразы сөз айту – оның бәрі үміт. Біреуді жек көргеннен, бәріне қарсы болғаннан митингке шықпайды адам. Ел түзелсе, қоғам орнықса деген үмітпен шығады. Бірақ халықтың селқос болуынан пұшайман боласың. Мәселен, Жаңаөзен оқиғасы болғанда «Қан жібермейді» деп «Жас Алаштың» бірінші бетіне мақала жаздым. Содан кейін митинг болды. Соған мың-ақ адам жиналды. Болат Әбілов, Жармахан Тұяқбай, Рысбек Сәрсенбайұлы, Ермұрат Бапилар болды. Солардың бәрі жүріп шақырғанда ешкім келмеді. Талай жігітке өзім хабарластым. Келмеді. Халықтың мұңын айтатын сондай митингілерге ел жиналуы керек қой.

Ал Қаңтар оқиғасында жиналды. Бірақ ол басқа нәрсеге бағытталған еді. Әлі күнге дейін бастаған адамдар бостандықта жүр. Солар әшкереленген жоқ. Соған көңілім қалады. Халықтың талап етпеуі, селқос қарауы әлі жалғасып келе жатыр.

– Неден жұбаныш табасыз?

– Мен өзімді бақытты адаммын деп есептеймін, тек тұрмыстық жағдайда. Балаларым бар, немерелерім бар, шөбере сүйіп отырмын. Ал ел-жұрттың жағдайын көріп отырып, өзімді бақытты санамаймын. Шын, азаматтық сөзім. Қаңтар оқиғасын толық ашуға болар еді. Әлі де мүмкіндік бар. Әлде қорқа ма, әлде басқаша жағдай бар ма, оны білмеймін. Егер айтсаң, оны тыңдайтын құлақ жоқ. Көретін көз бар, тыңдайтын құлақ жоқ. Тыңдайды да ары қарай жүре береді. Осы мінезден қатты қапаланам. Жұбаныш дегенің, тек пендеуи тұрғыда. Ұлттың болашағын, ертеңін ойлағанда, жұбаныш болатын не бар. Жұбаныштан гөрі қорқыныш басым. Әрине, үміт ешқашан үзілмейді.

– Қазір көңіліңізді не алаңдатады?

– Әзір рухани азып-тозып бара жатырмыз. Біз материалдық жағынан тоналып болдық қой, енді рухани күйіміз тоналып жатыр. Болмайтын сөзді әңгіме қыламыз. Білім жоғалып бара жатыр. Ертеде кітап ұрлап, кітапқа таласып оқитын едік. Кітап ұрлады деп айыптап жатқан адам жоқ еді. Кітап ұрлау білімге ұмтылыс еді. «Лениншіл жас» 300 мың, «Жұлдыз» журналы 200 мың тиражға барды. Ал қазір кітап түгілі, газет-журналдың бетін ашатын адам таппайсыз. Осындай кезде рухани байлық туралы қалай айтамыз?

Дін таласыңыз бар. Дәстүрлі дінімізден қашып барамыз. Діннен безген, басқа дінге қосқысы келетін адамдар қоғамды өзге сипатқа жетектеп барады. Тіліміздің жағдайы да белгілі. Мемлекеттік тіл осы түрімен қалай мемлекеттік тіл болады. Ресми тіліміз қазақ тілі болуы керек. Ата заңдағы орны айқындалмаса, онсыз ештеңе өзгермейді. Кеше ғана мәжілістің жалпы отырысын көрдім. Сұрақты қазақша қойып қояды. Дұрыс. Артынан талқылау болды. Бір министр бар, бір министр жоқ, қазақша жауап берді. Кейін талқылауда партия өкілдері орысша сөйлеп кетті. Соның ішінде тіл деп зарлап отырған депутаттар қайда кетті? Жұрттан талап етеді де, бірге қатар отырған депутаттарға айта алмайды. Осыған қарның ашады.

Рухани азып-тозғанның тағы бір көрінісі – той. Өзім Түркістан жақтың баласымын. Мыңдаған адамды шақырып түйе, аттарды тойханаға кіргізіп, дәстүр дейді. Сүндет тойда жылқының көзін байлап, зорлап кіргізеді. Бұл не? Той жарыс, той бәсеке. Білімің, ілімің бәсеке болса, қане.

Несие алып той жасайды. Өстіп той жасауға бола ма? Ал анау дәстүр емес қой. Өзбектерден тәлім алшы. Біз тәлім алғыш халықпыз ғой. Олар адам өлгенде үш күн қазан көтермейді. Азалы үйге жұмыс істеткізбей, көршілері жұмыс істейді. Мен өзбектің ортасында өскен адаммын. Өзбектермен қатар отырдық. Солардан үйрендік те.

Өзбектер той жасағанда қаулы шығарған. 300 адамнан артық адамды тойға шақырмайды. Бізде тіпті той жасап отырған адам келген қонақты танымауы мүмкін. Бұл – біздің рухани тозғанымыздың көрінісі. Оны қашан қалпына келтіреміз. Қиын.

Сен «Жас Алаштан» келіп отырсың. Оны ертең қанша адам оқиды? Айту тағы қиын. Біздің кезімізде орамал тағып жүрген қызды көрген жоқпын. Тұрмысқа шыққан соң тағатын. Жаулығы болатын. Зайырлы қоғамбыз. Мемлекет мемлекетімен. Мемлекет қоғамдікі, қоғам мемлекеттікі. Біз жан жақты қорытынды шығаруымыз керек.

– Одақтың құрылтайы өткеніне де көп болған жоқ. Ә дегенде өзін төрағалыққа ұсынған Нұржан Қуантайұлы, Думан Рамазан, Ұлықбек Есдәулет, Жүсіпбек Қорғасбектер соңында бас тартып, ақырында бір ғана кандидат ұсынылды. Осы одақ құрылтайы болған сайын бір шу шығатын әдет бұрыннан бар ма еді?

– Дау-дамай дейтін жазушылар одағында ертеден бар. Бірақ осы соңғы құрылтайдағыдай белден басу бұрын болған емес. Ол туралы мен жаздым. Оны түптің түбінде шығаруым мүмкін. Шығармауым да мүмкін. Өйткені мен қартайдым. Жағаласа беру де адамды шаршатады екен. Нұрлан Оразалин кезінде де алыстым. Ұлықбек Есдәулет дұрыс еді. Оның кезінде үлкен жұмыстар істелді. Азия-Африка қаламгерлерінің конференциясы, «Сөз энергиясы» деген үлкен симпозиум өтті. Үлкен ақын-жазушылар жиналып, әдебиеттің мәселесін талқылады. Оған қатысқан жастар өздеріне керегін алып, тіл білетіндері келген қаламгерлермен байланыс орнатып, әлі күнге бірін-бірі аударып, сұхбаттасып тұрады.

Ұлықбекті неғып алып тастағанын білмейміз. Әрине, оны қыспаққа алды. Нұржан Қуантайұлын да сөйтті. Думан Рамазан жоқ боп кетті. Тағы басқа жігіттер те соңында тым-тырыс бола қалды. Өйткені жоғары жақтан келіп, оларға қысым жасалды. Нұржан бірінші орынбасарлыққа амалсыз келісті. Ұлықбек болсын болмасын, өз кандидаттығын алды.

– Жалпы шығармашылық одақтың керегі бар ма? Қазір нарықтық заман, әр қаламгер нарықты игеру керек деген пікірдің айтылып жүргені бүгін емес. Осыған қалай қарайсыз?

– Өзім жұмыс істеген жерім. Қажет емес деп айта алмаймын. Жазушылар одағы кісі қайтыс болғанда шығарып салатын жер деп талай адам айтты, әлі күнге айтып жүр. Мен де қосыла салуыма болар еді, өкпелеп жүрген соң. Бірақ олай істемеймін. Оның ішінде ұйымдастыратын орган болуы керек. Әдеби жұмыстар істелуі керек. Біздің әдебиетімізді талғаммен таразылап отыратын жер еді. Бірақ ондай мінезден айырылып қалған. Сын, проза, поэзия секторлар дұрыс жұмыс істемей жатыр. Қазір мерейтойларды, онша қажеті шамалы шараларды істеп жатыр.

Мен жазушылар одағын жоққа шығармаймын. Оны дұрыс жолға салу керек. Сол кезде ғана ол өзін-өзі көрсете алады. Ал қазір жоғарғы жақтың айт дегенін айтып, істе дегенін істеумен, баяғы совет одағы кезеңдегі одаққа орала алмайды. Қазір ол жерде ақша жоқ. Одақта айлығын ала алмай жүрген адамдар бар. Оны дұрыс жолға салу үшін нағыз демократиялық жолмен сайлану керек. Мереке Құлкенов тура бір күн қалғанда шыға келді. Осы демократия бола ма? Ал Тоқаев: «қалай да демократия болу керек» деп айтты. Осы мәселе мені қатты қинайды. Мұны Тоқаев мырзаға жеткізбей отырған жоқ. Бұны бер жағындағылар жасап отыр. Оған ешқандай күмән келтіруге болмайды.

– Одақ қазір қандай сипатта болуы керек?

– Әдеби жанрлармен жұмыс істеу керек. Бұрын да солай болған. Одаққа мүше 800 адам бар. Сонда алты жыл істедім. Сонда кейбіреуін көргем жоқ. Оның бәрін ықшамдау керек. Таза әдеби істермен айналысатын жер ғой. Бірақ олай болмай отыр.

– Бұрын одаққа қандай шартпен қабылдайтын. Қазір жас балалардың көбі одаққа мүше болды. Әдеби процесті көріп отырмыз. Бола берсін, кім болса да, бірақ шарт, талап болмай ма?

– Мен 19 жасымда «Лениншіл жаста» сәт-сапар алдым. Менің өлеңімді айқындап берген Қадыр Мырза-Әли мен Жұмекен Нәжімеденов болатын. Одаққа Әбу Сәрсенбаевқа бардым. Қайырымды кісі еді. Ол кісі өлеңімді бірден ұнатып, Қадір мен Жұмекен отыр екен, соларға тапсырды. «Лениншіл жаста» Шерхан Мұртаза редактор. Әбіш Кекілбаев бөлім меңгерушісі. Ол кісі сәт-сапар жазды. Мен Маңғыстауға кетіп қалдым. Одан кейін кітабым да шығып жатты. Ол кезде бір немесе екі кітабың болуы керек еді. Олар кітап шығарды екен деп бірден қабылдамайтын. Олар өздері талқылап, талғамдарынан өткізетін. Жұрттың пікірін жинап, содан кейін қорытынды шығаратын. Әзір олай емес қой.

Мен он адамнан асырып қабылдамайық дегем. Бұрын әр жазушы дауыс беретін. Кейін басқарма мүшелері ғана сайланатын. Кейін сексен адамды қабылданды. Олар басқарма мүшесі болып, дауыс беру құқығына ие болды. Мен зорға өттім. Шерхан Мұртаза келгеннен кейін «сен өтуің керек» деп, билетті Шерхан табыстады. Қазір кез келген адам жүреді. Ақын деп таныстырады. Не танымайсың, не адамды селт еткізетін бір өлеңі жоқ. Бұл мәселе Жазушылар одағында бетімен кеткен.

– Жазушылар, ақындар бірінің шығармасын бірі талдап, ашық пікірлерін айтып, таласуға дейін барып, бірақ артынан ештеңе болмағандай бірге жүруші едік деп жазады. Қазір ондай жағдай байқалмайды. Сын айтса байқап, пікір айтса аңдап сөйлейтін болды. Бұл әдебиетіміздің көсегесін көгерте ме?

– Осы күні бәрі шетінен мықты. Үндемеу, я сыпыра мақтау әдебиетті ешқашан көгерткен емес. Бүгін қолдан мақтау ұйымдастырып, мақала жаздыру не шешеді? Ең бастысы – жазғаныңды жұрт айтса, келер ұрпақ айтса, сол жетістік болмақ. Ал осы күнгі мақтан үшін жүргендерді шын ақын, я жазушы деп айтуға болмайды.

– Бұрын жазушылар айта алатын ауыз табылғанымен, еститін құлақ табыла ма екен деуші еді. Қазір осы айта алатын ауызға зар болып отырған жоқпыз ба? Ақын-жазушылар қаншалықты қоғамдағы рухани, саяси құбылыстарға дер кезінде үн қатып жүр?

– Айтатын кереқарыс ауыздар бар. Бірақ үндемейді. Айтатындар сен екеуміз сияқты жеке отырып айтады. Ал анау мінбеге шығып, жұртшылықтың алдында айта алмайды. Неге айта алмайды? Бар болғаны стипендияны ала алмай қалам, орден ала алмай қалам деп қорқады. Әбден үркіп қалған. Ертең осы сөздерім жарияланса, тағы маған ренжуі мүмкін. Ренжи берсін, енді немді алады менің.

– Бұрынғы Халық жазушы деген атақты қайта бермек. Бұған қалай қарайсыз? Кімдер лайық?

– Мемлекеттік сыйлық алғандарға береміз депті. Халық жазушы дейтін атақты 4-5 адамға анда-санда беріп отыратын. Кейін тоқтағанда Мағауин: «дұрыс жасады» деді. Ең соңғы алған адамдардың бірі өзі. Мен де сол кезде дұрыс қабылдадым. Мен оны алам, алмаймын деп ойлаған жоқпын. Өйткені ол кезде алдымызда үлкендер бар еді.

Ал қазір не үшін қайтарып жатыр, оны түсінбедім. Әлде шын ниетпен көңіл бөлгісі келе ме? Көп қаламгердің тұрмыстық жағдайы онша емес. Бәрі Сағынтаевтың соғымын күтіп отыр. «Қашан болады?» деп менен сұрайды. Мен қайдан білейін. Осыны ойлағанда, көмек керек.

Ал билікке не үшін қажет болды, оны талқылай алмаймын. Оған басым жетпейді. Бұрын Мемлекеттік сыйлық алған адамға жеңілдік болатын. Қазір жоқ. Осы күні ол сыйлықтың өзін жеті адамға бірден береді. 50 мың доллар сыйақысын жетіге бөлсе, не қалады. Біздің кезімізде 5 мың беретін.

– Неге олай топтап беретін болды?

– Мен Мұқағали, Баққожа Мұқай, Рамазан Тоқтаров төртеуміз алдық. Мұқағалиға қайтыс болғаннан кейін берді. Неге бірден көп адамға беретінін қайдан білем.

– Жуырда Есенғали Раушановты еске алу кеші болды. Сол кешке барған жасы үлкен кісілердің бірі – сіз. Артыңыздан ерген ініңізді еске алу кешіне бару, сондағы сағынышқа толы сөздерді есту қалай әсер етті?

– Аңсайсың. Сағыныш қой. Ол бір әдемі кеш болды. Ешкімді зорлап шақырмады. Өз еріктерімен барды. Соған сүйсіндім. Раушанов мақтауға тұрарлық мықты ақын ғой. «Айша бибісі» классика. Сондай кештер өз еркімен болып жатса, дұрыс. Бұрын әдебиетке құштарлық болатын.

Мен аудитория ақынды керемет қылады деп ойламаймын. Жұмекеннің бір жерде өлең оқығанын көрген емеспін. Біреулер көріпті. Студент кезімізде әдеби жиналыстар болатын. Кекілбаев басқаратын. Біз барып, өлең оқитынбыз. Әзір ондай үрдіс жоқ. Халық әдебиеттен алыстап кетті. Өкінішті. Неге алыстады, білмеймін.

– Уақыт бөліп, әңгімелескеніңізге рақмет!

Сұхбаттасқан –  Бағашар Тұрсынбайұлы