Жазушылар одағы ностальгиямен ғана өмір сүреді

Әсіресе құрылтайға таяғанда пікір-таластың өрті лаулай түседі. Бұл жолы да осы «заңдылығынан» жаңылған жоқ. «Даудың басы» қазіргі Жазушылар одағының бірінші орынбасары А.Елгезектің әлеуметтік желіге жариялаған «жұмысымнан өз еркіммен кетемін. Алдағы болатын спектакльге қатыспаймын» деген жазбасынан басталды. Осыдан соң әлеуметтік желі әжептәуір абынып қалды. Жазушылар одағына қатысы бары да, қатысы жоқ та «өз пікірін» ортаға салды. Біреулер қолдады, енді біреулер қарсы болды. Тіпті енді біреулер «Жазушылар одағын жауып тастау керек, оның ешқандай қажеті жоқ» деген де пікір айтты. Өмірі Жазушылар одағының есігінен қарап көрмеген кісілер де бұл мәселеден қалыс қалмауға тырысты.

 Ендігі уақытта отқа май құйып, дауды өршіте бергеннен гөрі оның нақты шешімін, тығырықтан шығар жолын табу маңызды. Осыған орай ақын, аудармашы Файзолла Төлтай, ақын, «Ziyat» кітап дүкенінің иесі Асылан Тілегенмен пікірлесіп, Одаққа қатысты түйінді түйткілдерді ортаға салдық. Жалпы осы уақытқа дейін қандай жұмыстар істелді, нендей маңызды шаруалар қалыс қалып келді, алдағы уақытта мұның түйінін қалай тарқату керек, кітап, баспа нарығын қайтсек көркейте аламыз деген сұрақтар төңірегінде әңгіме өрбіттік.

Ж.Қ. Жігіттер, қош келдіңдер. Негізі біздің бәрімізге бала кезімізде, алғаш әдебиетке әуестене бастаған шақта «Қазақстан Жазушылар одағы» деген сөз соншалық киелі, қастерлі сезілді. Қара шаңырақты бір көруге ынтық болдық. Осыған қатысты екі түрлі картина көкейімде әлі сақтаулы. Біріншісі: 2008 жылы ақын Сабырхан Асановты еске алу кеші өтті, сонда одақты алғаш көрдім, қатты тебірендім. Екіншісі: 2012 жылы күзде Опера балет театрында Жазушылар одағының құрылтайы өтті. Сонда марқұм Халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовтің сахнада тұрып «төраға орнынан кету керек» деп зіркілдеп, тебініп сөйледі, біреулер залдан орнынан тұрып, о кісіге қарсы шықты. Аяғы айғайға ұласты. Бұл жолы тіксіндім. Мұны әңгімеге тұздық болсын деп айтып отырмын, енді нақты сұраққа көшейік.

Алдымен Файзулладан сұрайын. Біраз уақыттан бері Түркияда тұрасың, сонда білім алдың, алғашқы кітабыңды Ыстамбұлда бастырдың. Ол жақта біздегідей жазушылар одағы деген бар ма? Жалпы олардың шығармашылық ортасы қалай? Қаламгерлері немен күн көреді?

Файзолла Төлтай: 2020 жылы халықаралық «Маур» баспасынан алғашқы жинағымды шығардым. Бұл менің халықты қанаушы үстем тап өкілдеріне қарсы процестік көзқарасымның бір көрінісі деп білемін. Мұның Түркиядағы, яки Қазақстандағы жазушылар одағына қатысы жоқ.

Қазақстандағы секілді Түркияда да, шатаспасам, 1978 жылдары құрылған «Түркия Жазушылар Одағы» атты мекеме бар. Тіпті Түркиядағы ең көп мүшесі бар мекеме десем қателеспеспін. Бұл Одақ та Түркия жазушыларының танылуын қамтамасыз етіп, шығармашылық қолдау берумен айналысады. Бірақ бір ескеретін дүние, ТЖО-ға алтернативті көптеген мекемелер және бар. Олармен бәсекеге түскен уақытта ТЖО жемісті һәм жеңісті деп айта алмаймын. Оның қасында Қазақстан Жазушылар одағының бағы бес елі ме деп ойлап қаламын кейде. Қарапайым ғана ТЖО-ның Түркия аумағында тек қана 6 бөлімшесі бар болатын болса, ҚЖО-ның Қазақстанның барлық облыстары мен қалаларында филиалдары бар. Олардың кей мүшелері, мүшелікке талапкер ақын-жазушылары облыс, қала әкімдерінің есігін қағып, әрісі әлеуметтік желілерде «қолдамайды, кітабымызды баспайды, көңіл бөлмейді» деген сарындас ойларымен бөлісіп, өз жағдайларын ұялмай айтады. Бұл сырт көзге қарағанда өте тұрпайы және аянышты әрекет. Шынтуайтына келгенде, сенің жауапсыз махаббатың мен ауылға деген сағынышың, жарым-жартылай өмірлік философияңның ол қала мен облысқа, әрісі мемлекетке түк қажеті жоқ. Бірақ сонда да «еліміздің мәдениеті» деген концептінің төңірегінде кітаптарын басып, он шақты адамға тұсаукесерін жасап береді. Қаламгер соған мәз. Анығында, мұның артында қыруар қаржы жатыр. Кітап палатасынан бастап, әр облысқа халық қазынасынан жылына пәленбай миллиард ақша бөлінсе, оның тамшыдай ғана бөлігіне кітап басып, таудай қылып айтады. Қалған бөлігі толықтай желінеді.

Ал қаламгерлер осы процесте тек объект ретінде, яғни жай ғана құрал ретінде ғана қолданылады. Бұл өте аянышты. Бұдан шығатын жалғыз қорытынды – біздің қаламгерлердің сана тұрғысынан өспегендігі және зұлымдыққа ортақтасқанға дейінгі ғана азғын гуманизмнің көрінісі деп білемін. Дұрысы – сол ақшаға әдебиетімізге академиялық тұрғыдан зерттеулер жасалынса, әлдеқайда пайдалы болар еді.

Ж.Қ. Бірақ бізде дәл қазір жағдай сәл басқаша секілді. Қаламгерлерде ешқандай кіріс көзі жоқ. Көбісі мақала жазып, газет-журналда істеп жанын бағып жүр. Дәл осындай дәрменсіз ақын-жазушылар билікке жалынбай-жалбарынбай, тіленбей қалай өмір сүруге болады?

Ф.Т. Иә. Одақтың жылдық жарнасын төлеуге ақша таппай жүрген қаламгерлер, бәзбіреулер айтатындай саудагер бола алмаса ше?! Қоғамдағы ақылмандар секілді кітабын сатып, жарналамау қолынан келмесе (адамның болмысы саудаға, сөзге жоқ болса, ол кісіден аратор болуды, алып-сатумен айналысуды талап ету ақымақтық) қаламгер не істеу керек?! Бұл жерде қаламгерлерді «асырайтын» баспалар мен әдеби агенттіктер. Мысалы, қазақша аударылған Гарри Поттерді алайық. Джоан Роулингтің кітапты басу үшін, шатаспасам, 10-нан астам баспаның есігін қағады. Барлығы басқысы келмейді. Енді сұрақ – Дж. Роулинг неге әулие аралағандай баспа аралап жүр? Неге үйінде отырып алып, «облыстың мэрі әдебиетке көңіл бөлмейді, кітабымды баспайды, Одақтың мүшелігіне өте алмадым» деп жыламады?! Себебі Дж. Роулинг қазақ жазушысы емес. Ол не істеді?! Соңында бір баспамен келісті. Сұрақ – қандай келісім?! Осы келісім туралы Қазақстанда мен бірнеше оқиғаға тап болдым: Жекеменшік баспалар шығарманың авторлық құқығын алып, сатылымға шығарды. Бірақ одан авторға көк тиын да ұстатпады. Олардың авторға ұсынғаны – кітапты шығарып бергені. Ал кітабын баса алмай «жылап» жүрген автор бұған келісті. Сонда бұл қалай?! Пайданы тапқан баспагер, түн бойы қаламының ұшын тістелеп жазған автор. Ақымақтық па, ақымақтық!

Ж.Қ. Асылан,  енді сұрақты саған қояйын. Сенің «Ziyat» деп аталатын тек қазақ тілінде кітап сататын дүкенің бар. Жаңа Файзолла айтып отырған «Гарри Поттер» секілді құнды, қызықты кітаптарды сатасың. Жалпы кітаптардың өтімі қалай, қандай кітаптар көбірек өтеді?

Асылан Тілеген: Кітаптың сатылымы жақсы болған соң да екі жылдан бері үдеріссіз істеп келе жатырмын. Тек қазақ тілінде демекші, расында күн сайын телефонға маза бермей, кітап сұраушының көбі орыстілділер немесе орыстар. Бірақ соған қарамастан, әуелгі мақсатымызға берік боп келеміз. Бұлай мақсат қоюымыздың себебі — студент кезден кітап дүкендерін аралағандағы әсер. Ол бөлек әңгіме. Ал оқырман қандай кітаптарды көбірек алады дегенде, алдымен кітап қорымызға назар салу керек. «Өртей-тұғын кітап бар, өлтіре-тұғын молда бар» дегендей, баспалардан шығып жатқан кітаптың бәрі бірдей оқырманға пайдалы деуге болмайды. Сондықтан кейбір блогерлердің, тренер-коучтардың кітаптары бізде жоқ. Байқасаңыз, қазір әлеуметтік желіде «подписчигі» көптің бәрі кино түсірумен және кітап шығарумен айналысып кетті. Сапасын сұрамай-ақ қойыңыз. Есесіне, классика өмір сүре беретініне көзіміз әбден жетті. Қазақ әдебиетінің және әлем әдебиетінің классикалық шығармалары сатылым бойынша алдыңғы орында.

Ж.Қ. «Кітаптың сапасы» деген өте өзекті мәселені айтып өттің. Осы сапасыздықтың бір себебі мемлекеттік тапсырысты орындаудан келіп шығатын көрінеді. Қалайда ақшаны игеріп, кітапты басу керек. Тіпті кейбір мемлекеттік тапсырыспен шыққан кітаптардың мұқабасының өзі соншалық жұтаң, көбісі интернеттен алып, таудың, өзен, судың фотосын қоя салады. Ең әуелі кітаптың мұқабасы көз тартып тұруы тиіс емес пе?! Енді Файзолла айтқан мәселеге қайта соғайық. Сонда автор мен баспагердің ортасында келісім қалай болуы тиіс?

Ф.Т.  Дж. Роулинг пен баспаның ортасында қандай деңгейде келісім болғанын нақты білмеймін, бірақ жалпы келісім қалай болу керек жайлы айтайық. Мысалы, баспаға қолжазба апардыңыз, редактор оқып, сіздің «шедевріңізді» басуға келісті делік. Мысал үшін 1000 дана деп алайық. Кітап сатылған жағдайда әр кітаптың 10 пайызы авторға төленіп отырады. Ал танымал жазушы болсаңыз, бұл пайыз бұдан да көп болуы мүмкін. Қарапайым ғана қазір Памуктің алдағы, әлі басылмаған Kağıt oynayanlar кітабының жарнамасы дүркіреп тұр. Сонымен, сіз қолжазбаны тапсырғаннан кейін, кітап басылды, құдай оңдап сатылды дейік. Бағасы 2000 теңге деп алып көрейік. 1000 кітабыңыздың жалпы соммасы 2 000 000 теңге. Оның 10 пайызы, 200 000 теңге сізге, 1 800 000 теңге баспаның қалтасына түсті. Баспа бұл соммадан шығынын өзі есептеп алады. Сіз уайымдамаңыз. 1000 дананың барлығы сатылып кетсе, баспа ендігі кезекте бұл кітаптың екінші басылымын шығаруға дайындалады. Мұнда сіздің алар пайызыңыз 15-ке өсті дейік. Үшінші, төртінші басылым. Кейін баспамен ұзақ мерзімді келісімге отырып, жазылмаған шығармаңыз үшін де қаламақы алып отырыңыз. Егер баспа сіздің арқаңызда пайда табатынын ескерсек, бұл ешқандай утопия емес. Ал кітап сатылу жағына сіз басыңызды ауыртпаңыз. Сіз жүріңіз, өмір сүріңіз, жаңа шығарма жазуға талпыныңыз. Шығармаңыз кітап болып басылғаннан кейін, оның сатылуымен, дизайнымен басқа да жұмыстарымен баспагер айналыссын. Сіздің міндетіңіз – сапалы шығарма жазу. Оған қазақ әдебиетіне немесе басқа да оқылымды сайт-журналдарға сауатты резенция жазылуы маңызды. Осыдан кейін сіз мемлекетке жәутеңдеп, артық сөз айтсам кітабымды баспай қояды деп қорықпайтын боласыз. Міне, Түркия қаламгерлері осылай күн көреді. Ал баспа кітабыңызды баспай қойса, Дж. Роулинг секілді екіншісіне барыңыз, үшіншісіне, төртіншісіне… Осы арқылы ғана автор тәуелсіздікке қол жеткізе алады. Осы сәтте ғана қазақ әдебиетінде «Музам-Бәйтерегім», «Елбасым-мәңгілігім» деген сынды аянышты тақырыптар сирейді.

Ж.Қ. Шынымен де әлемдік тәжірибеде қаламгердің басты кіріс көзі –  кітабын жүйелі түрде сатуы. Қаламгердің қалтасына кітабын сатудан ақша түскенде ғана тәуелсіз, еркін бола алады. Ал бізде неге осы мәселе толық жолға қойылмай келеді, басты кедергі неде?

А.Т. Оның кедергісі — осыған дейінгі жүйе. Әлгінде блогерлерді тілге тиек еттік қой, бірақ олар кітап шығарып, оны өткізуді шебер меңгергенін айтпасқа болмайды. Ал біздің қаламгерлер кітап жазады да, оны сол күйі тастап кетеді. Мемлекеттік тапсырысқа ғана иек артады. Бірақ өзі кітап шығарып, соны бестселлерге айналдырып жатқан авторлар жоқ емес. Ақберен Елгезек, Ұларбек Нұрғалым, Әлішер Рахат секілді қаламгерлер мемтапсырыссыз-ақ кітап шығарып, қалың оқырман жинап отыр. Осы қатар біртіндеп көбейе береді деп ойлаймын.

Ж.Қ. Егер қаламгер кітабын өзі бастырса, одан қаржы табуы мүмкін бе?

А.Т. Әрине. Егер кітап шығарумен бірге менеджерлікті де қолға алатын болса, сөз жоқ, кітап сатылады. Жақсы кітаптың жарнамасы өзі-ақ жүреді. Кітап дүкендері де ондай кітаптың жарнамасына үлес қосады.

Ж.Қ. Мына бір мәселені талқылап көрейікші. Әдетте Жазушылар одағының құрылтайы бес жылда бір рет өтеді. Құрылтай қарсаңында «Өткен бес жылда нақты қандай жұмыстар істелді?» деген заңды сұрақ туындайды. Мысалы, өткен бес жылда істелген жұмыстардың ішінде  2019 жылы күзде Астана қаласында өткен  «Азия елдері қаламгерлерінің форумы» айтылады. Оған мемлекеттік бюджеттен 281 миллион 35 мың теңге бөлінді. Президент Қ.Тоқаев ашылуына қатысып, сөз сөйледі.  Жалпы, осындай жиындар керек пе, бізге не береді?

Ф.Т. Әсілі, мұндай форумдар керек. Бірақ формасы бөлек болуы шарт. Мемлекет қаржыны қандай мақсатта бөлді? Ең әуелі осыған назар аударайық. Егер билік қаржыны өз идеологиясын насихаттау үшін немесе Азия жазушыларын жинап «ас бергісі» келсе одан түк нәтиже шықпайды. «Астана форумынан» титтей бір нәтиже шықпағанын қазір өз көзімізбен көріп отырмыз. Ұзын-құлақтардан естуіміз бойынша, Азия қаламгерлеріне арнап ватсаптан группа ашылыпты дейді. Күлкілі ғой. Енді осы жерде альтернативті түрде «қандай бағытта өтуі керек еді?» деген сұрақ туындайды. Мысалы, мен Орталық Азиядағы санаулы диссиденттердің бірі, Норгевия азаматы, өзбек ақыны Мұхамед Салихпен осы форум аясында таныстым. Шақырылды. Біз Норвегия билігіне, қазіргі тұрып жатқан Түркия билігіне хат жаздық. Осы аралықтарда Қазақстан шақыртуын қайтып алды. Неге? Себебі билік М.Салихтың келуіне қарсы. Ал ұйымдастырушы тарап үнсіз келісті. Көрдіңіз бе, ақша берген билік өз ережесін орнатып отыр. Тағы да неге? Себебі Орталық Азия елдеріндегі билік жүйесі плюс-минус бір бағытта. Ал М.Салихтың форумға келіп, сөз сөйлеуі «ашылмайтын кей тақырыптарды ашып қою мүмкін еді».

Ж.Қ. Ол қандай тақырыптар болуы мүмкін?

Ф.Т. Отарланған елдердегі автордың құқығы, билік тарапынан қуғындалуы, қастандық ұйымдастырылуы, моральды, материалды қысымдар жасалуы, кітаптарын басуға тыйым салуы, сөз еркіндігі, демократия, азаматтық қоғам, протестік әдебиет проблемалары деп жалғаса береді. Бұл тақырыптардың қозғалуы біздің билікке ұнамайды. Себебі биліктің «іші қуыс». Әсілі осы форумда бірінші сұрақтағыдай кітап басылу, оқылу, сатылу деген проблемалар көтерілу керек еді. Бұл процесс тіпті бөлек. 

Ж.Қ. Сендерге қайдам, маған осы қаламгерлерге одақтың (биліктің) «сыйлық үлестіруі» тым сөлекеттеу сезіледі. Тұңғыш президенттің стипендиясы бар. Оны жыл сайын біраз қаламгерге береді. Неге «Тұңғыш президент?» Негізі соны басқалай атауға да болар еді. Сосын Халықаралық «Алаш» сыйлығы деген бар. Баяғыда осы сыйлықты қырық шақты қаламгерге бір жолда берген еді. Менің білуімше, оған ешқандай қаржысы жоқ. Бірақ «халықаралық» деген аты дардай. Әрине, кез келген сыйлық әділ, лайықты берілсе құба-құп. Мағауиннен бізге жеткен Хемингуэй айтты деген бір сөз бар: «басына даңқ қона қоймаса, үлкен жазушы әуелде таңырқайды, содан соң ыза болады» деген. Бірақ бізде «сыйлық беру» қаламгерді белгілі деңгейде билікке тәуелді етіп қоятын секілді. Бұған қалай қарайсыңдар?

Ф.Т. Бұл сұраққа жоғарыда жауап беріп кеттім деп ойлаймын. Бірақ «айдың арғы беті» де бар. Бізде стипендияны берудегі мақсат не?! Қандай қаламгерлерге беріледі?! Эмоциядан ада, сәл саф ақылмен қарайтын болсақ, егер шығармаң қоғам тарапынан оқылып, еленіп жатсаң, дамыған қоғамдардағыдай белгілі бір стипендиялар алуыңа болады. Бірақ стипендия бердім екен деп, олар өз идеологиясын тықпалауға, насихаттауға мәжбүрлеуге, авторитар биліктің қолшоқпарына айналуыңа қыстамау керек. Ал біздегі авторлар берген стипендияны пұлсынып, биліктің құлы болып кетуге даяр тұрады. Неге? Себебі аш-жалаңаш. Аш авторда басқа таңдау жоқ. Оның да отбасы, баласы, әке-шешесі бар. Оған артық сөйлеуге, айқайлауға, өз ойын еркін білдіруге болмайды. Бізде жоғарыда айтқанымдай, автор да, шығарма да, тіпті беріп отырған стипендия да тек объект ретінде құрал. Оның үстінен қаншама ақша желініп жатқаны бір құдайға аян.

Енді бір қызық оқиғалар бар. Мысалы, мемлекеттік тапсырыста кітап шығару үшін кей авторлар шығып қойған кітабының атауын ауыстырып, ішіне бір әңгіме, екі өлеңін қосып, қайтадан «жаңа» кітап шығара береді. Оның мазмұнын оқып жатқан ешкім жоқ. Мақсаты не?! Мемлекеттен ақша алу. Бұл дамыған қоғамдарда сәл ұяттылау дүние. Егер шығармаң кітап басуға (бір кітап ең аз 40 бет болуы керек) жетпесе, баспа. Ескі кітабыңдағы шығармаларды жаңасына қайтадан қосып басу, этикаға сай келмейді. Әрине, бір әңгімеңді, екі өлеңіңді 40 жаңа өлеңіңнің қасына, 20 жаңа әңгімеңнің қасына символично деп қоссаң, ол басқа әңгіме. Бірақ жаңа кітабыңдағы 10 әңгіменің 5-еуі ескі кітабыңнан алынған болса, жазушы өзінің жазушылығына күмәнмен қарау керек. Ескі 5 әңгіме басқа әңгімелеріңнен осыған дейін баспадан шығып сатылып жатса, оның екінші, үшінші басылымы болады. Егер түзетулер енгізгің келсе, сол кезде екінші, үшінші басылымға арнайы түсініктеме жазып, қайтадан баса ғой. Оған ешкім таласпайды.

Шынымды айтсам, қарапайым ғана этика жайлы мұншалық тәптіштеп айтып отырғаныма өзімнің күлкім келіп отыр. Бұл менің білгішсініп отырған түрім емес. Бірақ басқалай жазу да мүмкіндік таба алар емеспін. Ал жалпылай алғанда кез келген қазақ авторының ескі шығармаларын, жаңасына қосып шығара беретінін ескерсек, біздің қаламгерлер қарапайым ғана этикадан жұрдай болып шығады.

Ж.Қ. Соңғы сұрақ екеуіңе де ортақ. Қазақстан Жазушылар одағының жұмысын қалай жандандыруға болады?

А.Т. Бұған кітапқа байланыстырып жауап берейін. Ол үшін Одақ кітап нарығына әсер ете алатындай болу керек. Ал кітап нарығы дегеніңіз – автор мен оқырманның арасындағы қыруар жұмыс. 2021 жылы Одақ біраз жас қаламгердің кітабының шығуына мұрындық болды. Автордың қолына біраз кітап берді. Бірақ бұл жерде кітап нарығы емес, қаламгерге Одақ тарапынан қолдау болды деп түсіну керек шығар. Кітап нарығы — автор, баспа мен кітап дүкендерінің ісі. Демек, Одақта осылар болу керек.

Ф.Т. Жүзуді білмейтін адам су жайлы ақыл айтса күмәнмен қараймыз ғой. Одақтың ішкі кухнясын білмегеннен кейін сырттай көпіре бергенге не жетсін. Өткенде бір жас баланың Одаққа мүшелікке өтпедім, өтуге талпынбадым дегенін оқып қалдым. «Құдай-ау, Одақ сені не қылсын, қаламгердің ішінде барып кел, шауып келге де жарамайтын адамсың ғой» деп айтқым келді. Үндемедім. Жә, әңгіме ол жайлы емес. Қалай дегенімізбен де, Қазақстан Жазушылар одағы, қазіргі одақ статусынан бөлек, тым болмағанда біздің санамызда метафораланған одақ идеясы үшін керек. Ол жерде Мұқағалидің, Жұмекен сынды алыптардың орны бар. Бірақ бұл ностальгия қазіргі Одақты ақтап ала алмайды. Астанада жүргенімде «Егемен Қазақстанның» бірнеше журналистерінің «бұл жерде Шерхан істеген, Әбіш істеген» деген сөздерін көп еститінмін. Және осы романтикамен бәрін ақтап алғысы келетін. Бұл өте қате ұғым. Шерхан мен Әбіш істеген жер қазір де Шерхан мен Әбіш істеген кезеңдегідей биік деген мағынаны бермейді. Сол секілді кешегі Мұқағали мен Жұмекендердің аяғы тиген қара шаңырақ қазір де сондай деңгейде деген сөз емес.

ҚЖО-ның қазіргі ең үлкен қасіреті, өзіне бәсекелестің жоқтығында жатыр деп ойлаймын. Одақтың функциясына ұқсас қазіргі таңда Пен Клубтан басқа дұрыс ештеңе жоқ-ау. Қазіргі Одақ ностальгиямен өмір сүретін Одақ. Оның қазіргі шағы жоқ, тек өткені ғана бар. ҚЖО өзінің жекеменшік мекеме екенін толық сезініп, «Киелі қара шаңырақ» пафосынан арылса екен деймін. Оның киелігі үшін ешкім аузындағы нанын бөліп бермейді. Оның үстіне қашан билік қаржы бөледі екен деп отыра бергеннен ештеңе шықпайды. Қайталап айтамын, билік үшін өзінен басқа субъект жоқ, барлығы объект ғана. Өз идеологиясы үшін Одақты киелілігімен қосып сатып алудан тайынбайды. Ал шынтуайтына келгенде, ҚЖО үлкен машина. Оның мүмкіндіктері өте көп. Тек қоғамға қалың қоңыр есігі ашылып, тәуелсіз болса екен деген тілек. Тек тәуелсіз болғанда ғана ол өз киелілігіне қайта қауыша алады. 

Түйін: Сөз басында Жазушылар одағына қатысты екі оқиға айтып едім. Одан кейінгі өрбіген әңгімелер сол тебірену мен тіксінудің арасын бөліп жатқан дүниелер сияқты сезілді. Барынша ақтарылдық, арылдық. Қалғанын оқырманның еншісіне қалдырдық.