Ержан Жәмеңкеев: Балаға күй үйретуде құймақұлақ әдісін пайдаланған жөн

 Бірақ мынадай екі дүниені назардан тыс қалдыратын секілдіміз. Біріншісі, баланың қалауы, ынтасы, қызығушылығы дегенді ескермейтін сияқтымыз. Екіншісі, баланың кәсіби біліктілігін жас өскін кезінен арттыру дегенге аса мән бермейміз. Әдетте баланы «бос жүрмесінші» деп қатыстыратын үйірмелердің бірі – домбыра. Анығында, кәсіби домбырашы болу табандылықты, жігер, қайратты қажет ететін үлкен өнер. Біз бүгін балаға домбыра үйретудің қыр-сыры туралы философия докторы (PhD), «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының доценті, HASSAK этно-фольклорлық тобының көркемдік жетекшісі Ержан Жәменкеевпен сұхбаттастық.

– Ержан мырза, сіз біраз жылдан бері шәкірт тәрбиелейсіз. Балаларға домбыра үйреткенде «құймақұлақтық» дегенді жиі айтасыз. Осы әдістің тарихын, ерекшелігін айта кетіңізші?

– Құймақұлақ әдісі қазақтың домбыра үйрету әдісінде ежелден келе жатқан, әбден қалыптасқан үрдіс. Бұл домбыра үйретуде ғана емес, біздің өнер үйрену, оны жеткізудегі бір қасиетіміз деуге болады, мысалы, біздің жыр, дастандарымыз, ауыздан ауызға таралып, осы уақытқа дейін жетті. Негізі кез келген ұлттың өмір сүру салты оның өнеріне де әсерін тигізеді. Мысалы, ұлттың дүниетанымы, күнтізбесі, оның көшпелі әлде отырықшы өмір сүру салты осының бәрі белгілі деңгейде өнерге ықпал етеді. Мысалы, көшпелі халықтарда ұлттық аспаптар ұлттың күнтізбесіне сүйеніп, тасымалдауға ыңғайлы, көшіп қонғанға қолайлы, құрамалы домбыралар, құрамалы қобыздар жасалған. Дәл сол сияқты аспап үйренудің де көшпелі халыққа өзгеше үлгісі қалыптасқан. Әуенді қағазға жазып отырғаннан гөрі оны жаттап алып, ой сүзгісіне салып, фантазиясына, қиялына ерік беріп, оны әрі қарай интерпретациясымен дамытып, келесі буынға немесе келесі ұрпаққа жеткізу үлгісі әбден қалыптасқан. Мұның артықшылығы құймақұлақ әдісінде ұстаздан шәкіртке шеберлік беріледі. Ал жазба әдісінде күй үйренуші белгілі деңгейде шектеуге ұшырайды. Сондықтан біз бұл әдісті әлі де жалғастырып, сақтауымыз тиіс. Шынын айтқанда, құймақұлақтық әдіс өзінің маңыздылығын әлі де жоғалтқан жоқ. Байқасаңыз, қазір күй шығару үрдісі азайып кетті. Мұның түп төркінінде қиялдың шектеуге ұшырауы, жадының дамымауының жатқаны анық. Ал 19-20 ғасырларда қазақ даласынан небір саңлақ, дәулескер күйшілер шықты, соның бәрі осы күйді үйренгенде жазбаша нотаға қамалып қалмай еркін, құймақұлақ әдісімен үйренгенінің арқасы. Мысалы, Құрманғазы Динаны қасынан тастамай ертіп жүріп күй үйреткен. Бұған тағы бір мысал – Арқада өмір сүрген Әбді деген күйші ұсталып, өлім жазасына кесіледі. Түрмеде қамауда жатқан күйшіні шәкірті Әбікен Қасенов іздеп барады. Сонда Әбді «Зар қосбасар» деген күйін Ә.Қасеновке тартып береді, Әбікен «тағы бір рет тартыңызшы» деп күйді екінші рет тартқанда жаттап алады. Соның арқасында Әбдінің «Зар қосбасар» күйі бізге жетіп отыр. Күй тарихында мұндай мысалдар көптеп кездеседі.

– Өзіңіз домбыраға қалай қызықтыңыз, қалай үйрендіңіз, қандай қызық оқиғалар болды?

– Менен үлкен Тұрахан деген әпкем болды. Ол кісі Қаскелеңдегі музыкалық колледжде дәстүрлі ән бағытында білім алды. Мен ол кезде 5-6 жастағы ойын баласымын, үйдегі әпкемнің домбырасын ұстап көріп, тартсам деп қызығатынмын. Әкем мұнымды байқап әпкеме «Ержан домбыраға әуес, оған үйретсеңші» дейді. Сөйтіп ақырындап домбыра үйрене бастадым. Тіпті әпкеме ілесіп, Қаскелеңдегі колледжге барып күй тартқаным да есімде. Міне, содан бері 30 жылға жуықтады, әлі де қара домбыраны арқалап, жаныма серік етіп келемін. Домбыраның арқасында қаншама ел аралап, жер көрдім. Қаншама дос таптым. Өнердің құдіреті деген осы болса керек. Қызық оқиға дегеніңізден есіме түсіп отыр. Бала кезімнен домбыра асынып жүргендіктен мектепте, сыныптастар мен ұстаздарымның арасында «Ержан домбыра тартады» деген түсінік қалыптасып қалған. Бірінші сыныптан бастап мектепте қандай да бір іс-шара өтсе маған домбыра тарттыратын. Кейіннен қосымша үйірмелерге қатыстым. 9-сыныптан кейін П.Чайковский атындағы Алматы музыка колледжіне оқуға түстім, онан соң оқуымды Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық Консерваториясында жалғастырдым. Консерваторияның магистратурасын, докторантурасын бітірдім. Магистратураның екінші курсында оқып жүрген кезімде Консерваторияға оқытушы болып жұмысқа орналастым. Мектеп бітіргенімізге біршама жыл болған кез. Бірде көшеден бірінші сыныптан бірге оқыған сыныптасымды кездестіріп қалдым. Ол менің қолымдағы домбырамды көріп: «Ержан, сен әлі үйірмеге қатысып жүрсің бе?» дейді. Мұны естіп, бір күліп алғаным есімде.

– Жақында «Атадан қалған асыл мұра» деп аталатын шәкірттеріңізбен бірге концерт бердіңіз. Балалар бұл концертте қандай ерекше өнерімен көзге түсті?

– Иә, 2025 жылдың 25 ақпанында Алматы қаласындағы Тamos-education мектебінің шаңырағында «Атадан қалған асыл мұра» деп аталатын күй кешін өткіздік. Мен осы білім ошағында 2023 жылдан бері балаларға домбыра пәні бойынша білім беремін. Былтыр да «Тойбастар» деп көрісу күніне арнап күй кешін өткізгенбіз. Ал биылғы күй кешінің ерекшелігі – қазақтың көне музыкалық театры ортекені сахнаға шығардық. Онда кішкентай лақ, жас ортеке және ақсақал теке арқылы адамның балалық, жастық, кәрілік кезеңін ортеке театры арқылы суреттеуге тырыстық. Сондай-ақ бұл кеште пәнаралық байланысты көрсеттік. Менің педагогикалық пайымымша, домбыра пәні оқшауланып, басқа пәндермен байланыссыз қалмауы тиіс. Яғни біз ортеке театрын дайындау барысында әдебиет пәні мұғаліміне қолқа салдық. Ол кісі бізге ортекенің үш кезеңін сипаттайтын өлең дайындап берді. Сосын мектептегі би үйірмесімен де шығармашылық байланыс орнаттық. Қазақ кәсіби би өнерінің негізін қалаған Ш.Жиенқұлова апамыз осыдан жүз жыл бұрын Құрманғазының «Айжан қыз» күйіне қойған керемет биі бар. Біз соны қайтадан жаңғыртып, сахнаға алып шықтық. Негізі бала күйді шебер орындау үшін өзі тартып отырған күйдің тарихын ең әуелі өзі жетік түсінуі тиіс. Сондықтан сахнаға шығып күй тартқан әр бала өзінің орындайтын туындысы туралы аз-кем ақпарат беріп отырды. Әрине, мұндай формат балаларды өсіреді, ел алдына шығудан именетін кейбір балалардың мінезін ашады. Осы орайда қолдау көрсеткен мектеп басшылығына, ата-аналарға және кішкентай шәкірттеріме айрықша алғысымды білдіремін.

– Бір сұхбатыңызда «шеберлік нотадан, саннан берілмейді» депсіз, осы ойыңызды тарқатып айтып беріңізші.

– Біздің өмір сүру салтымызды, дүниетанымымызды, түсінік, пайымдарымызды, қанға сіңген қасиеттерімізді ескерсек, қазақта ауызекі өнер айтарлықтай дамыған. Ал «шеберлік нотадан, саннан берілмейді» дегенімізді біздің осы қасиетімізге қарата айтқан пікір деп түсініңіздер. Қазақ ғылымы, оның ішінде музыка өнері осыған дейін өркендеп дамыды. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Нота әуелі ғылым үшін керек. Биыл Затаевичтің «Мың ән» жинағына жүз жыл толып отыр. Осындай ірі еңбектердің арқасында біздің көптеген күйлеріміздің сұлбасы, қаңқасы болса да сақталды. Әрине, нота болмаса, ол күйлер түрлі үнтаспаларға жазылмаса, біз оларды жоғалтып алар едік. Сондай-ақ нота оркестр, ансамбль үшін қажет. Кейде оркестрде, ансамбльде домбырамен түрлі аспаптардың байланысы орнап жатады. Осындай кезде ансамбль үшін нота болғаны дұрыс. Ал күй өнерін айтыс, тартыс деңгейінде сақтап қаламыз десек, онда ауызекі өнердің бірге жүргені тиімді. Себебі суырып салмалық, импровизациялық қасиеттердің бәрі осы құймақұлақтық әдісте жақсы сақталған. Себебі мида шектеу болмайды. Мен 2020 жылы Kazakh folklore school деп аталатын өзімнің авторлық мектебімді аштым. Сонда тоғыз айдан соң шәкірттерім өздері күй шығара бастады. Айналасы екі, үш айдың ішінде 3-4 күй шығарған балалар да болды. Мұны көріп шынын айтсам өзім де таңғалдық, әрі құймақұлақ әдісінің баланың импровизациялық қабілетін дамытатынына анық көзім жетті. Бұл біз ашқан жаңалық емес, атадан жалғасқан дәстүріміз, оқыту әдісіміз. Сондықтан да қазақ күй өнері үшін осы ұстаз шәкірт форматы әлдеқайда тиімді, пайдалы. Әрине, мен нотаны жетік білемін, 11 жылдан бері консерваторияда ұстаздық етіп келемін. Бірақ балаға күй үйрету қажет болса, оны нотаға байлап, қиялын шектегеннен гөрі, құймақұлақтық әдісті пайдаланғанды жөн көремін.

– Қазақстан мектептерінде арнайы «домбыра» сабағы өтілуі керек пе? Ол қалай жүзеге асуы тиіс, балалар нені үйренуі қажет?

– Тарихта өткен небір ғұлама, данышпандардың өмір тарихына үңілсеңіз, көбісінің тағдыры музыкамен байланысып жатады. Музыкамен сусындаған адам мейірімді болады. Олар әдетте шығармашылық қиялына ерік береді. Сондықтан музыка тыңдай алатын, оның тереңіне бойлай алатын адам еліне, жеріне қалтқысыз қызмет ететіні анық. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстан мектептерінде домбыра пәнін енгізу аса өзекті, қажетті дүние. Әрине, бір сынып түгелдей домбыраға қызығып, соны үйренуге талпынуы мүмкін емес жағдай, дегенмен домбыра пәнінде балаға домбыраның құрылымы, домбыраның мүмкіндіктері туралы алғашқы мәлімет берілсе. Сондай-ақ домбыра күйлерінің аңызын, оның астарында жатқан ұлттық тарихымызды аз да болса балаға ұғындырсақ. Сонымен қоса, жоғарыда айтқанымыздай, домбыраны пән ретінде басқа пәндермен де байланыстырып, сабақтастыруға болады. Мысалы, әл-Фараби туралы әдебиет немесе тарих пәнінде айтқанда оның осыдан мың жыл бұрын жазылған музыка аспаптары туралы жазылған еңбектері айтылса. Абайдың, А.Байтұрсынұлының, М.Өтемісұлының қаншама күйлері бізге жетіп отыр. Осының бәрі қамтылып айтылса. Әдетте бізде әдебиет пәні өтілгенде Абайдың, Ахметтің, Махамбеттің шығармашылығы айтылғанда олардың арғы жағында домбыра жоқ сияқты болып көрінеді. Шын мәнінде көптеген тұлғалардың шығармашылығы музыкамен, домбырамен тығыз байланысты. Біз осыны ашып, көрсетіп, балаларға жеткізе алсақ, домбыра да пән ретінде өз орнын табар еді.

– Қазір барлық салаға техника кіріп жатыр. Қазақ музыкасы, оның ішінде домбыра қалай заманға сай дамуы тиіс?

– Қазір әлемдік тәжірибеде электронды аспаптардың пайда болуы орындаушылардың өз қабілет-қарымына сүйене отырып үлкен залдарды толтыруына мүмкіндік алып келді. Себебі бір электронды аспаптың залға толық естілуі және түрлі техникалық мүмкіндіктерді пайдала отырып дыбысты құбылтуы көрерменге жақсы әсер қалдыра білді. Сондай-ақ түрлі сахналық жарықтарды пайдалана отырып үлкен шоу жасауға да болады. Әрине, мұндай техникалық мүмкіндікті домбырашылар да пайдалана білуі қажет. Өзім жетекшілік ететін HASSAK этно-фольклорлық тобынының концерттерінде Қазақстанда қолжетімді технологияларды үнемі пайдаланамыз. 2024 жылы мамыр айында Алматы-Аренада үлкен концерт бердік. Сонда барлық мүмкіндіктерімізді көрсетуге тырыстық. Мысалы, жоғарыда айтқан ортеке театрлық өнерін әдетте үлкен сахнада көрерменге көрсету мүмкін болмай жатады. Біз мұны лед-экран арқылы сапалы етіп көрерменге ұсындық. Көрдіңіз бе, дәстүрлі өнерімізді жаңғыртудағы техниканың пайдасы дегеніміз – осы. Бұл тұрғыда домбыра аспабы да дамып жатыр, қазір электронды домбыра, рок аспабында пайдаланылатын домбыралар шығып жатыр. Енді осыған сәйкес композиторларымыз шығармалар жазуы қажет. Жалпы Қазақстанда композиторлар мен орындаушылардың арасында тығыз байланыс орнаған, мемлекет қолдайтын бір нарық алаңы пайда болуы қажет. Осындай нарық қалыптасып, композиторларға да, орындаушыларға да тиесілі қаламақысы төленсе, жұмыс бұдан да жандана түсер еді.

– Домбыраға қызыққан балаға, оның ата-анасына қандай кеңес бересіз?

– Домбыраға қызыққан баланың ең әуелі бетін қақпау керек. Ұстаздық жолымызда осы уақытқа дейін ата-ананың әр түрін көрдік. Біреуі баласының талантын байқап өте жақсы қолдау білдіреді. Енді біреулері баласының талантын көрмейді, көрген күннің өзінде оны ары қарай дамытуға құлықсыз болады. Немесе уақыты, жұмысының ыңғайы келмейді. Баланың таланты ата-анасы тарапынан еленбесе, бала күндердің күнінде домбырасын немесе өнердің басқа түрін тастап кетері сөзсіз. Мұндай жағдайларды да көзіміз көрді. Сондықтан менің бірінші кеңесім, ең әуелі балаға дұрыс домбыра алып беру қажет. Дұрыс домбыра дегеніміз – арнайы шеберханаларда, кәсіби түрде жасайтын шеберлеріміздің қолынан шыққан, тербеліс, дыбысы дұрыс, ноталары таза домбыралардың үлгілері. Сондай-ақ домбыра баланың денесіне, жасына сай ыңғайлы болуы маңызды. Бала кішкентай кезінен осындай сапалы домбыраға үйренуі шарт. Бала жастайынан қоңыр дыбысқа құлағы қанып өсуі тиіс. Екіншіден, консерватория бітірген, нәтижесі бар, жемісті жұмыс жасап келе жатқан тәжірибелі ұстазға беру керек. Себебі ұстаз баланың отырысын, қол қойысын алғашқы күннен бастап қалыптастырады. Баланың қолы әу баста қалай қойылады, кейін де солай жалғасады. Баланың буыны қатқан кезде өзгерту өте қиын болады. Сондықтан баланың буыны қатпаған жұмсақ кезінде қолын дұрыс қою керек. Бала қолын дұрыс қойып дағдыланса, ары қарай күрделі шығармаларды да игеріп, кәсіби деңгейде өзін дамыта береді. Баланың оң қол мен сол қолының, басу, қағу әдістері кәсіби түрде ыңғайлы, тиімді үлгіде қойылған болса онда еш қиындықсыз қазақтың небір күрделі күйлерін еркін орындай алады. Үшіншіден, балаларды концерттерге жиі шығару қажет. Баланы ел алдына жиі шығарып, сөйлетіп, күй тарихын айтқызу қажет. Әдетте ата-ана баламен жиі сөйлесіп, дастарқан басында, далаға серуендеп шыққанда одан күйдің тарихын, оның авторы туралы сұрап отырған жөн. Мен күйдің тарихын айтқанда бала үш дүниені білуі шарт деп ойлаймын.

– Ол қандай дүниелер?

– Біріншіден, ұстазы балаға әуелі күйдің авторын, оның өмірі, шығармашылығы туралы қысқа да, нұсқа ақпарат бере білуі қажет. Екіншіден, күйдің төл тарихын ұғындыруы қажет, егер күйдің төл тарихы ұмытылған болса, оның музыкалық тіліне үңіліп, «осындай тарихи негізде шыққан болуы мүмкін» деп балаға ақпарат беруі тиіс. Үшіншіден, ұстаз ықылым замандағы халық күйлерін бізге кімдер жеткізді, сақтаушысы кім, олардың да еңбегін ұмытпай, балаға бұл жөнінде де ақпарат беруі тиіс. Мысалы, Құрманғазының күйін бізге Құрманғазы жеткізген жоқ. Оны халыққа Д.Нұрпейісова, Қ.Жантілеуов, О.Қабиқожин, Р.Омаров секілді ұлы күйшілер жеткізді. Бала өзі қай нұсқадағы күйді орындап жатыр, оның қандай ерекшелігі бар, осының бәрін балаға ұғындырса, түсіндірсе, күйге қызыға түседі. Мен кейде балаларға «әдетте өздеріңнің қандай ас ішіп жатқандарыңды білесіңдер немесе дүкенге барғанда түрлі өнімнің жарамдылық мерзімі, оның құрамы туралы ақпараттар жазулы тұрады, соған қарайсыңдар, орындап отырған күйлерің де дәл сондай, оның да тарихын, кімдер орындағанын толық білулерің маңызды» деп айтып отырамын. Ата-аналарға алғашқы кеңесім – осы. Осы мәселелерді алғашқы кезде ескеруі қажет. Ал ары қарай баланың кәсіби тұрғыда домбыраны серік ететіндей қызығушылығы байқалып жатса оны музыкалық колледждерге, музыкалық жоғары оқу орындарына беруге болады. Нобель сыйлығын алған тұлғалардың өмір дерегіне үңілсеңіз, олардың кемі 60 пайызы бала кезінде ата-аналарының қолдауын көргеніне көз жеткізесіз. Демек ата-анасынан қолдау көрген баланың өз саласында нәтижелі еңбек етіп, жетістікке жету мүмкіндігі жоғары. Сондықтан мен домбыра арқалап жүрген, ән, күй, жыр орындауға әуестеніп, соның сырын білуге талпынып жүрген балалардың ата-аналарына «балаларыңызға қолдарыңыздан келгенше қолдау көрсетіңіздер, сіздер болашақта қазақтың ұлттық өнеріне еңбегі сіңетін балаларды дайындап жатырсыздар. Күй тартып жүрген балаларыңыздың үйде еңбегін бағалап, бақылап, қадағалап, жылы пікірлеріңізді білдіріп тұрыңыздар. Себебі домбырашылардың қарасы көбейіп, рухани мұрамыз гүлдене беруі тиіс» деп айтқым келеді.

– Алдағы шығармашылық жоспарларыңыз қандай?

– Жақында ұстазым, Қазақстанның Халық әртісі Айгүл Үлкенбаевамен бірге консерваториядағы екі кластың бірігіп беретін MODEL 2.1.5 ON SAUSAQ деп аталатын концертімізді 18 наурыз күні өткіздік. Одан ары, 26 наурыз күні Қостанай қаласында, 27 наурыз Ақтөбе қаласында, 28 наурыз Орал қаласында концертімізді өткізуге бара жатырмыз. Былтыр Петропавл, Павлодар, Астана, Қарағанды, Көкшетау қалаларын араладық. 2023 жылы Түркістан, Шымкент, Тараз қалаларына барғанбыз. Осы концерттерді өткізіп болған соң Hassak этно-фольклорлық ансамблімен Түркияға жолға шықпақпыз. 12 сәуір Анкара қаласында. 15 сәуір Ыстамбұл қаласында жеке концертіміз болады. Түрік ағайындардың ілтипаты жаман емес, қазірдің өзінде біздің әлеуметтік желілердегі парақшаларымызда жылы пікірлерін білдіріп жатыр.

Сұхбаттасқан

Жақсылық ҚАЗЫМҰРАТҰЛЫ