Роза ӨМІРТАЙ,адвокат: Ата заңдағы «биліктің бастауы – халық» деген норма жүзеге асса...

Негізі Конституция деген сөз латын тілінен аударғанда «құрылғы», «жарғы», «заң» дегенді білдіреді. Алғашқы Конституция 1787 жылы АҚШ-та қабылданды. Ал Еуропада 1791 жылы Франция мен Польшада қабылданды.

Қазақстан Конституциясына осы уақытқа дейін түрлі себептер айтылып, жеті рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мұның біразы Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа қатысты болды. Конституция – ең жоғарғы заңдық күші бар құқықтық құжат. Адам құқығын қорғаудың да алтын кілті – Конституциядан бастау алады. Өмірлік аса маңызды қатынастарды мемлекет Конституциясымен бекітеді.

Конституция күніне орай осы уақытқа дейін Ата заңға қандай өзгерістер, не үшін жасалды, ол өзгерістердің қазір маңызы қаншалық, Конституция қаншалықты деңгейге адам құқығына араша түсіп жатыр деген сұрақтар төңірегінде Нұр-Мүбарак халықаралық ислам мәдениеті университетінің қауымдастырылған профессоры, заң ғылымдарының кандидаты, АҚАА-ға мүше адвокат Роза Өміртаймен сұхбаттастық.

– Роза ханым, Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясы 1993 жылы Жоғарғы кеңесте қабылданды. Әңгімемізді осыдан бастайықшы, тұңғыш Конституция қалай дайындалды, қандай негіздерге сүйенді?

– Тәуелсіздік алған сәттен бастап елдің егемендігін айшықтайтын маңызды құжаттар қабылдана бастады. Мысалы, Тәуелсіздік декларациясы, Егемендік декларациясы қабылданды. Одан кейінгі ең маңызды құжат – 1993 жылғы қаңтар айында қабылданған алғашқы Конституциямыз болды. Бұл Конституция бұрынғы Кеңес одағы құрамында болған елдерге қарағанда ерекше сипатта қабылданған құжат болды деуге болады. Бірақ ғұмыры 2 жыл ғана болды. Бұл құжат халықаралық стандарттарға сәйкес демократиялық мемлекеттерде болатын билік болмысы және биліктің үш тармаққа бөлінетін тепе-теңдік қағидатын басшылыққа ала отырып қабылданған Конституция болған еді.

Ол Конституция жобасы сол кезде Жоғарғы кеңес деп аталған парламентте талқыланды. Билік – сот, атқарушы және заң шығарушы болып бөлінді. Алғашқы Конституцияда президент билігін біршама шектейтін тетіктер болды. Қажет болса, президент Жоғарғы кеңес алдында жылына бірнеше мәрте есеп беріп отыратын, кейбір талқылауларға қатысатын.

1993 жылғы Конституция Жоғарғы кеңес депутаттарының талқылауынан өтіп барып, қабылданған. Депутаттардың шамамен 95 пайызы құжатты қолдап дауыс берген. Ал 1995 жылғы Конституция сол кездегі билік өкілдері, заңгер-ғалымдар бірлесіп дайындап, референдум арқылы қабылданды. Алғашқы Конституцияда президент билігі белгілі мөлшерде шектелген болса, 1995 жылғы Конституция президент билігін кеңейте түсті. Яғни екінші Конституцияда биліктің үш тармағына да жатпайтын, осы үш тармақты тепе-теңдікте ұстап тұруға арналған тетік ретінде президент билігі қалыптасты.

– 1998 жылы Ата заң алғаш рет өзгеріске ұшырады. 19 бапқа өзгеріс енді. Осы баптар не үшін өзгертілді, қайсысының маңызы зор болды, қандай бап өзгертілмеуі керек еді деп ойлайсыз?

– 1998 жылы Конституцияға енген өзгерістер мен толықтырулар негізінен президенттік биліктің нығаюына алып келді десек болады. Бір тұлғаның билік басында ұзақ отыруына мүмкіндік беретін нормалардың қабылдануына жол берілді. Конституцияның 1998 жылы өзгертілгенге дейінгі нұсқасының 19-бабында президенттің жасына шектеу қойылған болатын, яғни 65 жастан асқан адам президент бола алмайтын. 1998 жылы осы шектеу алынды. Тағы бір өзгеріс – парламентке өтетін депутаттардың басым көбі партиялық тізім арқылы өтетін болды. Осы екі өзгерістің өзі формалды түрде көппартиялы болып есептелетін, бірақ шын мәнінде «Нұр Отан» партиясы билікті шеңгелдеп отырған парламенттің қалыптасуы және президент сайлауына түсетін шектің жойылуы – бір адамның ұзақ жыл бойы «тақта» отыруына жол ашты. Бұған бәріміз куә болдық.

– 2007 жылы Конституция тағы өзгерді, бұл жолы 30 түзету енгізілді. Негізгі түзетулер президент мәртебесіне қатысты болды. Ал 2011 жылы Конституцияға үшінші рет өзгеріс енді. Бұл жолы тек бір бапқа өзгеріс енгізілді, нақтырақ айтсақ, кезектен тыс президент сайлауын тағайындау және өткізу ережелері өзгерді. Бұл сонда сол кездегі қажеттіліктен туындады ма? Мұның қоғамға қаншалықты пайдасы болды?

– 2011 жылғы Конституцияға енген өзгерістер мен толықтырулар қоғам сипатына біршама әсер етті. Оған дейін Конституцияда Қазақстан құрылымы біртұтас мемлекет деп бекітіліп, басқару нысаны президенттік болған. 2007 жылғы өзгеріс президенттік-парламенттік басқару нысанындағы форматты алып келді. Осы екі кезекті өзгеріс нәтижесінде президенттің билігі барынша нығая түсті. Оған дейінгі заң нормаларына сай президент өзі заң күші бар президент жарлығын шығаратын. Өзгеріс енген соң осы құқығынан айырылды. Яғни 2011 жылғы өзгеріс нәтижесінде парламент арқылы президенттің заң шығару өкілеттігі шектелді деуге болады.

– Төртінші өзгеріс 2017 жылы жасалды. Бұл жолы Ата заңдағы 19 бапқа 26 өзгерту енгізілді. Одан кейін де Ата заң үш рет жаңарды. Атап айтқанда, 2019 жылы және 2022 жылдың маусым, қыркүйек айларында өзгертілді. Сіздің ойыңызша, мұндай өзгертулер қандай қажеттіліктен туындады?

– Конституцияға енгізілген өзгерістерде президенттің өкілеттік мерзімі де өзгеріп отырды. Әу баста мемлекет басшысы 5 жылға сайланса, кейін 7 жыл болды, кейін қайта 5 жылға ауысты. Одан кейінгі өзгертулерде «елбасы», «тұңғыш президент» деген ұғымдар енгізілді. Ол аздай, тұңғыш президенттің және оның отбасы мүшелерінің конституциялық, құқықтық мәртебелері туралы заңдар қабылданып, олардың болашақ өміріне кепілдік беретін конституциялық заңдар пайда болды.

Ал кейінгі бірнеше жылдағы өзгерістерде Астана қаласының аты Нұр-Сұлтан қаласы болып өзгеріп, кейін өз атауын қайтарып алды. Бұл президенттікті ұзақ жыл бойы ұстап үйреніп қалған бір тұлғаның билікті өткізіп беруді емес, өкілетін кеңейте түсуді ойлаған жылдар болатын. Қазіргі Конституция бойынша президенттің жақын туыстары билікке араласа алмайды деген талап бар. Сондай-ақ 2022 жылғы өзгеріс бойынша өлім жазасы алынып тасталды. Мұны халықаралық деңгейде адам құқығын қорғау саласындағы еліміздің бір жетістігі деп бағалар едім. Өйткені адам өмірін қиюға ешкімнің, тіпті мемлекеттің де қақысы жоқ деген халықаралық деңгейдегі ұғым бар. Қазақстанның өлім жазасынан бас тартуы осы әлемдік ұстанымды қолдағанын білдіреді. Өлім жазасы жойылған соң қылмыстық кодекске өзгеріс еніп, өмір бойына бас бостандығынан айыру еліміздегі ең ауыр жаза болып танылды.

– Биыл Ата заңның қабылданғанына 30 жыл толады, 30 жылда жеті рет өзгерту енгізілді. Сіздің ойыңызша, азаматтар конституциялық құқығын қаншалық біледі және азаматтардың конституциялық құқығы қаншалықты бұзылады?

– 2022 жылғы өзгеріс бойынша жеке тұлғалар парламент депутаты болып сайлануға өз кандидатурасын ұсынуға мүмкіндік алды. Сондай-ақ Конституциялық сот құрылып, азаматтар бұзылған Конституциялық құқығын қорғауға мүмкіндік алды. 2022 жылға дейін Конституциялық кеңес деп аталып келген мемлекеттік құрылымның орнына Конституциялық сот құрылды. Бұл біздің еліміздің сот жүйесінде ерекше орын алатын, басқа сот қабылдаған шешімдердің Конституцияға қайшы екені дәлелденсе, күшін жоя алатын, мемлекет аумағында Конституцияның жоғары мәртебесін жүзеге асыратын ең жоғарғы сот органы саналады. Ол жергілікті соттардан тұратын жүйенің құрамына кірмейді.

Қазір сот жүйесінде біршама өзгеріс болып жатыр. Кассациялық азаматтық істер жөніндегі сот, кассациялық қылмыстық істер жөніндегі сот, кассациялық әкімшілік істер жөніндегі сот жеке-дара сот органы болып құрылып жатыр. Бұлармен қатар тұрмайтын, өзіндік жоғары орны бар сот – Конституциялық сот. 2022 жылдан бері Конституцияға енген өзгерістер демократиялық мемлекеттің қағидаттарын бекіте отырып, күшті президенттік мемлекетті қалыптастыруға жұмыс істеп жатыр дер едім.

Яғни біз әлі де президенттік басқару нысанындағы мемлекетпіз. Бірақ қоғамда президенттік-парламенттік билікке қадам басу ниеті байқалады. Мысалы, кез келген заңға, Конституцияға енгізілетін өзгеріс парламент депутаттарының дауыс беруі арқылы ғана емес, жалпыхалықтың қатысуымен референдум арқылы қабылданса, демократиялық мемлекеттердің жолына түсер едік.

Алдағы уақытта Конституцияға енетін өзгерістерде мемлекеттік тіл мәселесі шегенделеді деп үміттенемін. Оған дипломатиялық қадаммен қол жеткізу қажет. Сондай-ақ мықты парламенттік мемлекет құрсақ, елдігіміз нығая түсер еді. Ол үшін парламентке кәсіби білікті депутаттар баруы керек. Сонда ғана мемлекетіміздің болашағы зор, тәуелсіздігіміздің тұғыры биік болады деп ойлаймын.

Конституциямызға қатысты сын айтатын сарапшылар да аз емес. Бірақ 30 жылдық тарихы бар 1995 жылғы Конституциямыз мемлекет пен қоғам өмірінде ойып алар орны бар ең жоғары заңдық күші бар құжат. Әрбір азамат конституциялық құқығын біліп, конституциялық құқығын қорғап, оны талап етуі қажет. Бірақ бұл азаматтардың құқықтық сауаты және құқықтық санасына да байланысты. Сондықтан халықты құқықтық сауаттылыққа шақырып жүрміз. Еліміз құқықтық мемлекетті құрушы деген атты, құқықтық мемлекетті құрған ел деген атқа жеткені керек.

– 30 тамыз – Конституция күні, мұны мемлекет болып атап өтеміз. Бірақ азаматтарымыз Ата заңды сол күні ғана еске алатын сияқты. Сіздің ойыңызша, Ата заң деген не, Ата заң мен азаматтардың, биліктің арақатынасы қалай болуы шарт?

– Ата заң Конституция күні ғана еске түседі деген пікірмен келіспеймін. Конституциялық құқық саласының маманы ретінде Конституцияның өміршең екенін, Конституцияның бізбен бірге өмір сүріп келе жатқанын, оның күнделікті тыныс-тіршілігімізде ажырамас орны бар екенін сеніммен айта аламын. Күнделікті қауіпсіз өміріміз бен бейбіт тіршілігімізге Конституция кепілдік беріп отыр. Мемлекеттің тұрақты дамуы мен қоғам тыныштығы үшін де Конституцияның маңызы зор.

Қоғам дамыған сайын негізгі заңға өзгеріс пен толықтыру еніп отыратыны анық. Бұл – заңдылық әрі қажеттілік. Мемлекет азаматтарының қоғамдық санасы артып, құқықтық сауаты өссе, қоғам дамуына қажетті талаптар мен пікірлерін айта алса, жақсы болар еді. Конституцияны қатып қалған заң емес, қоғамға сай икемделіп, өзгеріп, толығып отыратын негізгі жоғарғы заңдық күші бар құжат ретінде қабылдау керек деп санаймын. Әлем елдері тарихына көз жүгіртетін болсақ, өзгеріс пен толықтыру енгізуге байланысты Конституцияның «қатты» және «жұмсақ» деген екі-ақ түрі болады. Қатты дегені – әу баста қабылданған күйі қалады, оны ешкім өзгерте алмайды, қоғам дамып жатыр ма, өзгеріп жатыр ма, оған қарамайды, өзгермейді. Ал икемді Конституция деп отырғанымыз – қоғам дамуы мен қажеттігіне қарай өзгеріп, толықтырылып отыратын Конституция. Біздің елдің Конституциясы сипаты бойынша екінші нұсқаға жатады. Мемлекеттің саяси құрылымын, билік тарауларын бекітіп беріп отырған негізгі заңымыз – Конституцияда «биліктің бастауы – халық» деп көрсетілген. Осы норма шынайы өмірде жүзеге асса, Конституциямыз өз деңгейінде сақталып отыр деп баға берер едік.

Сұхбаттасқан

Жақсылық Қазымұратұлы