Саяси-тарихи әділеттілікті орнату үшін шынайы люстрация үдерісі қажет

 Әсіресе бұл біз секілді тарихы бұрмаланған, бұтарланған, небір қияпатты басынан кешкен ұлт үшін аса қажет үрдіс. Тәуелсіздік алғаннан кейін жоғымызды түгендеп, жыртығымызды бүтіндеуге қам жасадық. Бірақ бұл жолда осы үрдістің әлемдік даңғылынан гөрі өзіміздің тар соқпағымызға бұра тартқанымыз көп болған секілді. Басқасын қайырып қойғанда, біз өз мінімізді, өз кемшілігімізді, кейбір тарихи шындығымызды мойындап, ақиқаттың жүзіне именбей қараудан жасқанатындаймыз. Сосын жауырды жаба тоқып, біле тұра бұра тартамыз. Түптеп келгенде, адам ретінде, ұлт есебінде бәрінен арылып, шындыққа жүгінуге, одан сабақ алуға құлықсызбыз. Зерттеушілер тарихи, саяси люстрациядан толық өтпеген ұлт экономикалық, саяси, әлеуметтік тұрғыдан да толыққанды жетілмейді дейді. Бұл тұрғыда сапарымыз әлі де алыс. Біз бүгін осы өзекті сұрақтарды белгілі тарихшы Елдес ОРДАмен талқыладық.

Елдес Орда, тарихшы: Саяси-тарихи әділеттілікті орнату үшін шынайы люстрация үдерісі қажет

– Елдос, негізі ұлт саяси люстрациядан өтуі керек, сонда ғана толық арылады, бұл өзі отарлық санадан айығудың бір түрі, бірақ бізде бұл үдеріс сәл басқаша жүріп жатқан секілді, сіз қалай ойлайсыз?

– Әрине, маңызды сұрақ қойып, өзекті мәселенің шетін шығарып отырсыз. Шынымен де сіз айтқандай, «бізде сәл басқаша жүріп жатыр», ол – рас. Арылудың мәнін шынайы түсініп, саяси трансформациядан өткен елдерде, соның ішінде әсіресе Шығыс Еуропа елдерінде ерте қолға алынды. Мысалы, 1990 жылдары Чехия, Польша және Германияның бұрынғы Шығыс бөлігі коммунистік партияның жүйесіне қызмет еткен тұлғалардың мемлекеттік қызметке келуіне шектеу қойылды. Сөйтіп олар өз елдерінде тарихи әділеттілікті қалпына келтіре отырып жаңа сападағы ұлтты тәрбиелеп шықты.

Ал Қазақстанда тәуелсіздік алғаннан кейін саяси люстрация заңды түрде жүргізілген жоқ. Кеңестік кезеңнің әкімшілік-саяси элитасы мен қауіпсіздік органдарында жұмыс істеген көптеген тұлғалар жаңа билік құрылымында да ықпалын сақтап қалды. Бұл, өз кезегінде, отарлық билік құрылымдарының менталдық жалғастығына алып келді. Алайда соңғы жылдары, әсіресе 2022 жылғы Қаңтар оқиғаларынан кейін, қоғамда «жаңа Қазақстан» идеясы шеңберінде моральдық люстрацияның элементтері оқтын-оқтын байқала бастады. Мысалы, бұрынғы ықпалды кландық топтар, олардың медиа ресурстары мен саяси позициялары қайта қаралуда. Бұл, ресми емес, бейресми люстрация формасы ретінде бағалануы мүмкін. Былайша айтқанда, люстрация үдерісі заң жүзінде емес, қоғамдық пікір мен моральдық баға арқылы ғана жүріп жатыр. Бұл, әрине, жеткіліксіз. Тарихпен татуласу үшін тек өткенді ұмытумен шектелу жеткіліксіз, оны тану, талдау және жауапкершілік жүктеу қажет. Саяси-тарихи әділеттілікті орнату үшін шынайы люстрация үдерісі қажет: ол нақты заңнамамен бекітіліп, отарлық және авторитарлық жүйелерге қызмет еткен тұлғаларға қатысты моральдық әрі құқықтық бағалау механизмдерін қалыптастыруды талап етеді.

– Саяси люстрациядан өту үшін тарихи тұрғыдан арылу аса маңызды, ол үшін кейбір тарихи шындыққа бетпе-бет қарай білу (мысалы, ашаршылықта адам етін жеген адамдар туралы, бір-бірінің үстінен донос жазған адамдар жөнінде) қажет, неге біз тарихи шындықты жасырып жабамыз, неге оны тарих ретінде мойындай алмаймыз?

– Ұлттық сана мен тарихи жадының қалыптасуында тарихи шындықпен бетпе-бет келу – саяси люстрацияның, тіпті ұлттың жаңғыруының басты алғышарты. Себебі шынайы тарихты мойындамай, өткенмен тікелей әрі әділ диалог орнатпай, ұлттық болмысты, тарихи жауапкершілікті және саяси мәдениетті қайта құру мүмкін емес.

Мысалы, Германияда Холокостты толық мойындау мен жаппай насихаттау, «ешқашан қайталанбасын» деген ұжымдық ұранмен қатар, нацистік кезеңнің шенеуніктері мен қызметкерлеріне қарсы нақты жауапкершілік тетіктері қолданылды. Бұл ұлттың тарихи жауапкершілікті өз мойнына алуының үлгісі. Оңтүстік Африкада да апартеид жүйесі жойылғаннан кейін Truth and Reconciliation Commission құрылып, адамдар бір-бірінің үстінен донос жазғанын, азаптау фактілерін ашық айтқан – бұл да ұлттық тазару мен жараны емдеудің бір түрі.

Қазақстанда, өкінішке қарай, ашаршылық (1931–33), саяси репрессия (1937), донос пен сатқындық, сталиндік қуғын-сүргіннің толық шындығы әлі де терең әрі ашық зерттеуді қажет етеді. Әсіресе ашаршылық кезіндегі адам етін жеу, отбасылар ішіндегі сатқындық, донос жазу, бірінің үстінен бірі арыз айту сияқты жантүршігерлік фактілер туралы айтудан қоғам жасқаншақтайды. Бұл моральдық, символикалық және мәдени травманың сақталып отырғанын көрсетеді. Мұндай құбылыстар посткеңестік кеңістіктегі көптеген халықтарға тән. Ресейде де ГУЛАГ-тың толық архивтері ашылмаған, ал Украинада Голодомор ресми түрде геноцид ретінде мойындалса да, әлі күнге дейін бұл тақырыпта ішкі идеологиялық қақтығыстар бар.

Тарихи шындықты жасыру бүгінгі қоғамда моральдық жауапкершіліктің жоқтығына алып келеді. Себебі өткеннің қателігімен бетпе-бет келмеген ұлт өз келешегін саналы түрде құра алмайды. Франц Фанонның сөзімен айтқанда, отарланған халық тек экономикалық емес, мәдени және символикалық азаттыққа да ұмтылуы керек, ал оның негізі шындықпен келісу. Бұл процесс, әрине, өте ауыр, бірақ онсыз ұлттың ар-ожданы мен тарихи әділеттілік сезімі қалыптаспайды.

Мемлекет белгілі тарихи фактілерді (мысалы, донос, сатқындық, ашаршылықтың толық масштабы) ресми түрде мойындамаса, халық пен билік арасындағы сенім тереңдемейді. Германиядағы сияқты моральдық катарсис қажет, яғни мемлекеттің өз халқынан кешірім сұрауынан, тарихи әділетсіздікке баға беруінен басталады. Мысалы, Жапонияда Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі қылмыстарды мойындамау осы күнге дейін Қытай және Кореямен қарым-қатынастағы сенім дағдарысына себеп болып отыр.

– Тарихи шындықты мойындай алмағандықтан жалған тарих жасадық, қолдан тарихи тұлға жасадық, мұның қаншалық зардабын тартып отырмыз, осы мәселенің дұрыс шешімі қалай?

– Тарихи жады – ұлттың болмысын, құндылық жүйесін, азаматтық келісімін анықтайтын іргелі негіз. Ал тарихи шындықты бұрмалау немесе жалған тарихи тұлғалар жасау – ұлттың өзін-өзі тану үдерісін әлсіретіп, қоғамдық сенім мен ғылымға деген құрметті жояды. Бұл құбылыс Қазақстанда ғана емес, постотарлық және посттоталитарлық кеңістіктегі көптеген елдерде кездеседі.

Тарихи шындықты мойындамау мен өтірік тарих жасау көбіне саяси мақсаттармен ұштасады. КСРО кезеңінде қазақ халқының тарихы біржақты, империялық әдіснамаға сүйеніп жазылды: қазақ мемлекеттілігінің үздіксіздігі жоққа шығарылып, патша өкіметінің отарлық саясаты «цивилизациялық миссия» ретінде ұсынылды. Тәуелсіздіктен кейін бұл жағдай өзгере бастады, бірақ кейбір жағдайда шынайы тарихтың орнына мифке құрылған тұлғалар мен оқиғалар алға шықты. Нәтижесінде жас ұрпақ тарихи дерек пен мифтің аражігін ажырата алмай, ғылымнан гөрі идеологияға сүйенетін болды.

Мысалы, «біз ежелден бері керемет болғанбыз» деген ұстаныммен жазылған тарихты айтуға болады. Мұндай идеология ұлтты жаңғыртпайды, керісінше, оны шынайы тарихи тамырларынан алыстатады. Постсоветтік кеңістікте бұндай «жалған тарих жасау» құбылысы Ресей, Түркіменстан, Қырғызстан, Өзбекстанда көрініс тапты, нәтижесінде жеке басқа табыну, тарихи тұлғалардың фетишизациясы және сынға жабық тарих пайда болды. Қолдан тұлға жасау шын мәнінде елі, тілі, жері үшін күрескен, бірақ саяси себептермен танылмаған немесе қуғындалған тұлғалардың есімін мүлде көмескілендіреді.

Жалған тарих ұлттың өзіне деген сенімін әлсіретеді. Сенімі әбден әлсіреген қоғам тарихты мемлекеттік тапсырыспен жазылған насихат деп қабылдайды, бұл ғылымға деген сенімнің азаюына алып келеді. Саяси жүйе өзгерсе, «бұрынғы қаһарман» жаңа жағдайда «сатқынға» айналуы мүмкін, бұл да бір жағынан ұлттық тұрақтылыққа қауіпті.

Бұл тығырықтан шығудың мынадай жолдары бар: 1) Тарих ғылымының институционалдық тәуелсіздігін қамтамасыз ету; Тарихшылар мен архив мамандары мемлекеттен тәуелсіз кәсіби құрылымдарда жұмыс істеуі керек. Ғылым идеологияға емес, дерек пен дәлелге сүйенуі тиіс.

2) Архивтік зерттеулерге толық ашықтық;

Архив материалдары (әсіресе кеңестік репрессиялар, ашаршылық, ұлттық элита туралы) зерттеушілерге мүмкіндігінше толық қолжетімді болуы қажет. Украина, Грузия сияқты елдерде КГБ архивтері ашылып, шындықпен бетпе-бет келу басталды.

3) Тұлға культінен бас тарту;

Тарихи тұлға сынға ашық, дерекпен дәлелденген, көпқырлы бейне болуы тиіс. Францияда немесе Ұлыбританияда тарихи тұлғаларға сын айту демократиялық пікірталастың бір бөлігі. Бізге де осы мәдениет қажет.

4) Тарихты жаңарту емес, зерделеу;

Жаңа миф жасау емес, ескі шындықты тану арқылы ғана ұлттың тарихи жады қайта құрылады. Бұл «қайта жазылған» емес, қайта ойланған тарих.

– Жалпы ұлт ретінде, адам ретінде арыла алмаудың, жалған тарихқа сену (тіпті біле тұра сенгісі келудің, мойындамаудың) қоғамның дамуына қаншалық кедергі келтіреді?

– Бұл ұлттың рухани, мәдени және институционалдық дамуына тікелей қатысты өте терең, философиялық және саяси мәні зор сұрақ екен. Шынайы тарихтан қашу, өтірікке сенуге бейімділік, моральдық жауапкершіліктен жалтару бұл тек өткенмен емес, келешекпен де қақтығысқа апарады. Мұндай күй қоғамда терең трансформацияларды, жаңғыруды әлсіретіп дамудың ішкі әлеуетін тежейді.

Ұлттың тарихи шындығын танудан бас тартуы сол ұлттың масштабын тарайтып интеллектуалдық жетілуіне тосқауыл қояды. Осы құбылысты атақты психолог Карл Юнг ұлттың «ұжымдық бейсанасының» жарақаты деп сипаттайды. Яғни атап айтқанда адам да, қоғам да өткеннің қараңғы тұстарын мойындамай, санадан ығыстырып тастауға бейім болады. Бірақ бұл жара жазылмайды, сыртқа басқа формада, мысалы: агрессия, ксенофобия, аңызға сену, авторитаризмге ұмтылу арқылы шығады. Тарихпен бетпе-бет келмеу –қоғамды, саяси және моральдық тұрғыдан жетілмеген орта етіп қалыптастырады.

Қоғам жалған тарихқа сенген сайын, онда ұжымдық алдау мәдениеті орнығады. Бұл жағдай ғылыми шындыққа да, әділет жүйесіне де сенбеуге алып келеді. Өтірікке негізделген тарихи мифтер қоғамды бөлшектейді: мысалы, кей адамдар өткенді ақтап алғысы келсе, басқалары одан зардап шеккенін айтады, бірақ олардың арасында ортақ диалог болмайды. Мұндай қоғамда тарихи жарадан гөрі оның айтылуына тыйым салу ауырлау деп саналады.

Шынайы тарихи таным мен моральдық катарсис орын алмаған елдерде саяси реформа мен меритократияның дамуы баяу жүреді. Себебі өтірікке сенуге бейім қоғам нақты проблемаға нақты жауап іздемейді, керісінше, мифке сүйеніп шешім қабылдайды. Қазақстан жағдайында бұл кадрлық саясаттан бастап, білім беру жүйесіне дейін әсер етеді: тарихи шындықты айтатын кәсіби тарихшы емес, «қаһармандық эпос» жазатын идеолог сұранысқа ие болады. Бұл ғылым мен саясаттың рационалдық негізін жояды.

Жалған тарихпен өмір сүретін қоғамда азаматтық жауапкершілік төмендейді. Адамдар «бәрібір шындық ашылмайды», «бәрі бұрыннан келісілген», «шындықтың мәні жоқ» деген түсінікке келеді. Бұл жаппай цинизм мен немқұрайлылықтың психологиясы. Ондай қоғамда белсенді азамат та, реформатор да азаяды, себебі шынайы құндылықтарға сенім жоғалады. Тарихпен татуласа алмаған ұлт сыртқы саясатта да қиындық көреді. Мысалы, Жапонияның «comfort women» мәселесі бойынша кешірім сұрамауы Оңтүстік Кореямен қарым-қатынастағы үнемі шиеленістің себебі. Германия, керісінше, Холокост пен нацистік өткенін толық мойындау арқылы халықаралық қауымдастық алдында моральдық беделге ие болды.

Сұхбаттасқан

Жақсылық Қазымұратұлы