Сөзді суретке айналдырған Исабаев

Оның ең алғашқы естеліктері оны қоршап тұрған барлық нәрсені бейнелеуге деген ұмтылыспен байланысты болды. «Мен суретші болып дүниеге келген шығармын. Мен жас кезімнен сурет салғаным есімде. Менің балалық шағым қиын соғыс уақытына тұспа-тұс келді. Бізде қағаз, қарындаш, тіпті сия да болған жоқ. Біз сияны күйеден жасадық, оны сумен сұйылтып, қызылшадан қызыл бояуды алып, дәптерге сурет салдық», дейді суретші естеліктерінде.

Исатай Исабаев 1936 жылы 17 ақпанда Талдықорған облысы Жансүгіров ауылында дүниеге келген. Оның кәсіби суретші болуы жайлы арманы оның жүрегінде жастайынан берік орныққан екен. Осы мақсатқа үнемі ұмтылған жас Исатай айналасындағы әлемнен және оған жақын адамдардан шабыт тапты және көп ұзамай қарапайым ғана ауыл баласынан өте қуатты суретшіге айналып, Қазақстан мәдениетінің тарихында бірегей із қалдыра алды. Сурет салуға және шығармашылыққа деген ерте оянған құштарлық оның болашақ мансабының негізіне айналды.

Исатай Исабаевты біз ең алдымен керемет иллюстратор ретінде танимыз. Суретші өзінің шығармашылық жолын «Жазушы» баспасынан бастады, онда оның таланты жоғары бағаланды. Иллюстратор ретінде Исабаев мәтіннің мәніне еніп, оны визуалды түрде қайта құра отырып, сөздерді суреттерге айналдырды. Исатай Исабаев өзінің көркемдік жолын отандық авторлардың әдеби шығармаларын иллюстрациялаумен қанықтырды. Оның таланты 1916 жылы Амангелді Иманов пен оның серіктерінің бостандық үшін күрес тарихында із қалдырған ерлігі туралы баяндайтын Мақан Жұмағұловтың «Бүркіттер биікте өледі» романының беттерін жандандырды. Сондай-ақ Хамит Ерғалиевтің «Жылдар, жылдар...», Сәуірбек Бақбергеновтің «Мейірімді анам» романын, Хамза Есенжановтың «Көп жыл өткен соң» романын және басқа да көптеген шығармаларға салған иллюстрациялары Исабаевты кітап иллюстраторы ретінде танытты, өсірді. Күрделі бейнелермен жұмыс жасауға құштар көңілі шабыттандырған Дулат Бабатайұлының шығармаларына арналған кітапқа салынған иллюстрацияларынан біліне бастады. Суретшінің тағы бір ерекше топтамасы Ә.Оспановтың XIX ғасырда ұлт-азаттық күресті басқарған батыр туралы баяндайтын «Жанқожа батыр» романына салған суреттері болды.

1984 жылы жарық көрген Ілияс Жансүгіровтің «Таңдамалы» шығармалар жинағы И.Исабаевтың шығармашылығындағы кітап безендірудің жарқын доминантына айналды (1-сурет). Суретші И.Исабаев қазақ әдебиетінің классигі Ілияс Жансүгіровпен бір ауылда туып, балалық шағын сонда өткізген. Халықтың көңілінен шыққан екі «суретші» де туған жерлерінен шабыт алып, өз шығармаларында туған жердің ұлылығы мен сұлулығын жырлады.

И.Исабаевтың мол мұрасының ішінде әрине балалар әдебиетін иллюстрациялаудағы еңбегін атап өткен жөн. Соның бірі қазақ жазушысы Бердібек Соқпақбаевтың «Біз де бала болғанбыз» кітабына жасалған суреттер топтамасы болды. Бұдан бөлек, балалар әдебиетін суреттеуге терең бойлау «Балдырған» журналында қызмет еткен жылдарымен байланысты болды. Оның 1959 жылдан бастап 1996 жылға дейін жалғасқан «Балдырған» журналымен ұзақ мерзімді ынтымақтастығы жарқын мұқабалар мен қызықты иллюстрациялардың пайда болуына әкелді.

Жоғарыда айтылған мысалдардың барлығы оның көптеген жылдар бойы жасаған мыңдаған еңбектерінің аз ғана бөлігі екенін айта кету керек. Суретшінің мұрасы кітаптар мен журналдардың үлкен спектрін қамтыды. Оның иллюстрациялары әдеби шығармалардың беттерін безендіріп қана қоймай, оқырмандарды шабыттандырғаны сөзсіз.

Жылдам эскиз өнері

Исабаев шәкірттеріне әркез сурет салуға ең маңызды шығармашылық процесс ретінде келу керектігін үйреткен және суреттегі әрбір сызық маңызды және эмоционалды тереңдікке ие болатынын үнемі айтып отырған екен. Исабаевтың шеберлігі тек иллюстрацияларда ғана емес, сонымен қатар сызықпен тез жұмыс жасау қабілетінде де көрінді. Оның осы қабілеті жайлы шәкірттерінің және суретшілердің арасында тараған қызықты естелік еске түседі. Бірде М.Әуезовтің мерейтойын ұйымдастырып жатқан топ пен Жазушылар одағының өкілдері арнайы сұраныспен Суретшілер одағына келеді. Оларға тез мерзімде М.Әуезовтің портреттік бейнесін логотип ретінде жасау керек болады. Бұл сурет арнайы мерейтойдың логотипі болып тіркеліп, барлық афишаларда таралу керек болған. Мән-жайды естіген Суретшілер одағындағылар ойланбастан тез сурет салу шеберлігімен танылған И.Исабаевқа жүгінуді ұсынады. Шеберханасы Суретшілер одағының ғимаратында орналасқан И.Исабаевты орнынан тапқан тапсырыс берушілер М.Әуезовтің бейнесін профильде жасап беруді сұрайды.

Алайда оларда М.Әуезовтің тек алдынан, яғни анфас түскен фотосы ғана болды. Керекті фотоның болмауына қарамастан, фотосуретпен мұқият танысқан Исабаев М.Әуезов бейнесінің бірнеше нұсқасын санаулы минуттарда-ақ салып береді. Ең қызығы, бұл нұсқалар жазушының жан-жағынан айналдыра профильде, анфаста және басқа да түрлі ракурстан салынғанында болды. Осылайша, уақыттарын үнемдеген тапсырыс берушілер суретшінің шеберлігі мен жылдамдығына таңғалған деседі.

Соңғы жылдардағы кескіндемеге деген сүйіспеншілік

Тағдырын графикаға арнаған Исатай Исабаев өмірінің соңғы кезеңін кескіндемеге (живопись) арнады. Бұл жылдар оның пішіндермен және түстермен тәжірибе жасай бастаған жаңа кезеңі болды. Графикадан кескіндемеге өтуі таланты мен өнерге деген сүйіспеншілігінің тағы бір көрінісі болды.

Исатай Исабаевтың бояу әлеміне ауысуына қандай шабыт көздері болғаны белгісіз. Алайда оның түстер әлеміне шабыты көбінесі түнде оянғаны белгілі. Кешкі мезгіл суретшінің ішкі үйлесімін тауып, шабытқа толы уақытқа айналды. Түннің тыныштығы мен жалғыздығында өзінің шығармашылығын жарқын және мәнерлі түстермен бейнелеуге күш пен мүмкіндік тапты. Бірде, түннің өзі оның табалдырығын аттағандай, Исатай Исабаев Пабло Пикассоның түнгі шығармашылық эксперименттері туралы естіді. Есімі күллі әлемге тараған ұлы испан суретшісі де өз өнерін түнде тапқан екен. Өз туындыларын тыныштық пен жартылай қараңғыда идеяларының әлеміне сіңіп жасады. Жарқын күннен өзгеше бұл кешкі әлем Пикассо үшін басқа әлемге, яғни көркем шығармашылық әлеміне апаратын порталға айналғандай екен. Пикассоның түнгі эксперименттері туралы бұл аян Исатай Исабаев үшін шабыт пен нағыз романтизмнің көзі болды. Түннің жұмбағы мен сиқыры бар екенін түсінді. Түннің тыныштығы мен қараңғылығында суретшіге графика әлемінен түстер әлеміне көшу мүмкіндігі ұсынылды. Ол әдеби шығармаларды иллюстрациялаудағы бай тәжірибесін кенепке ауыстырып, өнер туындыларын ертегілер мен әңгімелерде айтқандай жасай отырып, тәжірибе жасай бастады.

Осылайша, Исатай Исабаев түннен өзінің шабыттандыратын серігін тапты. Шығармаларын әлем ұйқыға кеткен сағаттарда жазды. Осы орайда еріксіз Мұқағали Мақатаевтың «Түн маған ұйықтау үшін жаралмаған» өлеңдері еске түседі:

Түн маған ұйықтау үшін жаралмаған,

(Ұйықтасын сапарларын тамамдаған).

Алдымда сапар жолы тарам-тарам,

Ұйықтасам, барлығынан қаран қалам.

***

Түн менің ұйқым үшін жаралмаған,

Түн келсе, түйсік түсіп, алан болам.

Іздеймін жоқтарымды таба алмаған,

Аңсаймын жерлерімді бара алмаған.

Бұл өлең жолдары Исатай Исабаевтың да түнге деген ерекше көзқарасын және шығармашылығындағы рөлін тамаша көрсететіндей.

Шығармашылығының осы бай және жарқын кезеңінде Исатай Исабаев түнгі кеңістіктер арқылы саяхаттап, өзінің ішкі әлемін бейнеледі. Оның жұмысының жарқын тарауларының бірі көрерменді эмоциялар мен қозғалыстардың құйынына шақыратын «Би» картинасы болды. «Би» туындысы – авангардтық эстетиканың еркіндігі мен алуан түрлілігіне толы түнгі ғажайып жұмыс. Түнгі уақытта жасаған Исабаевтың шығармашылығы тек «Би» картинасымен шектелмейді. Бұл кезеңде жазылған картиналар қатарында сондай-ақ «Той», «Қыз қуу», «Асан қайғы», сонымен қатар әртүрлі натюрморттар да бар. Суретші тіптен монументалды форматтарға батыл ауыса отырып, жан-жақтылығының шынайы дәлелі болып қала беретін ірі туындыларды жасауға кірісті.

Польшадан алған әсер

Исатай Исабаевтың өнер жолында сурет конкурстары мен жылжымалы көрмелер көп болды, бірақ солардың ішінде Польшаға сапары ерекше назар аудартады. Суретші 1974 жылы КСРО СО ұсынысы бойынша Варшава (Фоксаль көшесі, 2) қаласында өткен Халықаралық суретшілер пленэріне және поляк Суретшілер одағының ғимаратында өткен көрмеге қатысқан еді. Көрмеге ұсынған суретшінің жұмыстарының ішінен «Польша туралы әсер» (3-сурет) картинасы ерекше көзге түседі. Себебі бұл жұмыс оның бұрынғы, тіпті кейінгі жазылған жұмыстарының ешқайсысына да ұқсамайтын ерек сурет.

Қағазға сиямен жазған суретшінің бұл туындысы символдар мен энергия көздеріне толы қызықты әрі жұмбақ сурет. Бір қарағанда, бұл жанып тұрған жалынға оранған төртбұрышты бөлмелерден тұратын хаос сияқты көрінеді, алайда суретті мұқият бақылай бастағанда өзінің терең семантикалық құрылымын ашады. Суреттегі бірте-бірте көтеріліп бара жатқан жалын қорқыныш пен тоқырауды бейнелеуі мүмкін. Сонымен қатар қорқынышты оқиғалардың жалыны көптеген адамдар үшін сөзсіз қайғыға айналған Варшава геттосының қасіретіне аллегориялық сілтеме жасай алады. Өз кезегінде, осы жалыннан қаша секірген үлкен адамның бейнесін өмір сүру мен үміттің символы ретінде және ең қорқынышты сынақтарды жеңе алатын адам рухының күші ретінде түсіндіруге болады.

Суретке тереңірек үңіле отырып, біз қараңғылықтағы қорқыныш пен жұмбақ атмосфераны көреміз. Суретшінің жұмысы қорқынышты бейнелер мен құпия белгілерге толы сюрреалистік әлемді ашады. Суретші готикалық сұмдықтардың мұрағатшысы ретінде бізді өзінің ерекше қорқынышты лабиринтіне енгізеді. Бұл лабиринттегі көркем образдар соғыс қараңғылығы мен ұлттың рухани азабын бейнелейтін іспетті. Мысалы, бөлменің оң жағындағы сынған жұмыртқа сенімділіктің жоғалуын, сондай-ақ соғыс пен қақтығыстар кезіндегі өмірдің осалдығын білдіруі мүмкін. Бөлмелердің ортасындағы түсініксіз пішіндер мен қорқынышты бас сүйектер алаңдаушылық сезімін тудыртып, варшавалық гетто кезеңіне тән қорқынышты көрсетуі мүмкін. Олар бізді түнде мазалап, шошындыратын түстерді еске түсіреді.

Дегенмен суретшінің осы қорқынышты әлемінде біз мүлдем басқа бейнелерді де табамыз. Мысалы, белгілі бір жиілікпен қайталанатын кимешектегі қартаң әйелдің бейнесі, ұлттық киімдегі қыздардың сұлбалары, тұрмыс көріністері және туған жерін еске алу ретінде бейнеленген киіз үйлер мен алыс ауылдың суреттері. Бұл белгілер адамның өзіне таныс әлемі мен жаңа бейтаныс әлемді қабылдау мен салыстырудағы адам санасының күрделілігін көрсетеді.

Бұл суретте еуропалық әлемнің әсері ғана емес, сонымен қатар поляк суретшілерінің әсері де айқын көрінетінін айта кету керек. Картинадағы бейнелер мен суреттің стилі бізге ұлы поляк суретшісі Здзислав Бексиньскийдің туындыларын еске түсіреді. Өнердің басқа өнерге терең әсерін еске салатын бұл сәтті ұқсастық, бір суретшінің шығармашылығы екіншісіне шабыт бола алатынын көрсетеді. Здзислав Бексиньский өзінің қараңғы, жұмбақ бейнелерімен Исатай Исабаевқа үлкен әсер ете алды деп айтсақ, қателеспегеніміз болар. Себебі шынында да, сол жылдары Здзислав Бексиньскийдің таланты бүкіл әлемге танылған еді. Сондықтан да поляк суретшісінің суретке тигізген әсері бұл жұмысты одан да қызықты және өзекті етеді. Екі суретшінің параллелі өнердің географиялық шекаралармен және уақытпен шектелмейтінін көрсетіп, әртүрлі елдер мен дәуірлердегі суретшілерді біріктіре алатын әмбебап тілге айналады. Польшадан алған әсерді тамашалай отырып, біз идеялар мен әсерлердің қиылысуы арқылы суретші шығармашылығының жаңа мағыналы биіктерге көтеріле алатындығының керемет мысалын көре аламыз.

Бұл түнекті өнер симфониясынан біз соғыс пен оның салдарының қағаздағы шындығын көріп, тарихи сәттерді жадымызда аша аламыз. Суретші қараңғы аллегорияларды, жұмбақ фигуралармен қорқынышты қақтығыстарды суреттей отырып, ұйқыдағы абсурдтық түстерден жұлынып алынғандай туынды жасайды. Суретшінің сюрреалистік әлеміне ену адам жанының ең қараңғы бұрыштарына саяхат секілді, мұнда соғыс сұмдықтары мен Польша туралы әсер мистика мен қорқыныштың шексіз лабиринтінде өрілген.

Санжар Сырғабаев