1988. Қыркүйекке дейін созылған көктем

 Содан алпыс екі жыл бойы ол отбасылық өлшемде ғана тойланып келді. Бала күнімізде көктем туа ауыл үйлерінде жарыса наурыз көже пісіріліп, үлкендер жағы немерелерін ертіп көше бойлай қыдырып, ақ тілекпен наурыз дастарханынан дәм тататыны, «үйдегілер де ауыз тисін» деп көп көжеден ыдысқа құйғызып ала келетіні жадымызда жаңғырып тұр.

Ал 1988 жылы Наурыз қазақ жеріне кең ауқымда қайта оралды. Ақиық ақын Мұхтар Шаханов, Өзбекәлі Жәнібековтей бір топ ұлт зиялылары Қазақстан басшысы Г.Колбинге хат жазып, қабылдауында болып, Ұлыстың Ұлы күнін қайта тірілтуге айрықша тер төккен еді. Наурыздың ешқандай да діни астары жоқ, шығыс дәстүрімен жыл басын қарсы алу, адамдардың өкпе-реніші болса бірін-бірі кешіріп, рухани тазаруға, бірігіп ағаш отырғызуға, дәстүр салтты насихаттауға жұмылдыратын мереке екенін дәлелдеді. Ақыры КСРО үкіметінен рұқсат алынып, сол жылы 30 наурызда Алматының М.Горкий атындағы орталық саябағында Наурыз мейрамы тұңғыш рет тойланды. Оған жүз мыңдай адам қатысты. Ұлттық мейрамын сағынған халық сол жылы еңбек ұжымдарында кезек-кезегімен сонау қыркүйек айына дейін наурызды тойлап еді. Келесі 1989 жылы Наурыз ел көлемінде атап өтілді. Қазақстанның ізінше Өзбекстан мен Түркіменстан, Қырғызстан да Наурызды тойлауды осы жылдан бастады.

Ал Қордай жерінде алғашқы Наурыз мейрамы қалай тойланғаны күні кешегідей көз алдымда. 1989 жылы 17 наурыз, күн сенбі болатын. Чапаев атындағы колхоздың қырман алаңына жағалай киіз үйлер тігілді. Ол кезде Наурыз мейрамының белгілі бір үлгісі жоқ, кітаптарды ақтарып, көнекөз қариялардың естеліктеріне сүйеніп, ұйымдастырушылар мерекенің мазмұнын ашуға аса бір қызығушылықпен кіріскен-ді. Ертелеп ауылды атпен аралап, Жиренше шешен мен Қарашаш сұлу кейіптегі жыршылар домбырасын бебеулете жар салып, жұртты мерекеге, әрі көне, әрі жаңа Наурыз тойына шақырды. Көше-көшелерде кимешек киген, төбесіне қарқарадай күндік ораған апа-әжелер, сеңсең бөрік, үш құлақты түлкі тымақ киіп, етегі жер сызған шекпендерін шарт буынған аға-аталар, әсем сәукелесі мен бүрме етек көйлегі жарасқан қыпша белді арулар, сауыт-сайманы сай, жараулы атын ойнақшыта тебінген дулығалы батырлар... Тіпті бала екеш балаларға дейін жарасымды, ықшам ұлттық киімдер киінген. Қысқасы, ауыл жұрты таңертеңнен тайлы-таяғы қалмай барын киіп, бақанын алып, мерекелік көңіл күйде болды. Шығыс күнтізбесі бойынша Ұлу жылы аяқталып, Жылан жылы табалдырықтан аттаған күнді «Наурыз құтты болсын! Жаңа жыл берекелі болғай! Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын!» деген ақ тілектермен қарсы алып, бір-бірімен төс қағыстыра көрісіп жатты. Жұрт жиналған қырманда ауылдың әр көшесінің атынан тігілген киіз үйлердің іші-сырты бірінен-бірі өте безендірілген. Төрінде ұлттық тағамдардан қайысқан дастарқан, көздің жауын алар жиһаздар – кебеже, сандық, жүкаяқ, жиюлы жүк, жаюлы сырмақ, құрулы шымылдық, ілулі аң терілері, ер-тұрман әбзелдері дегендей. Ал сыртта өрмек тоқыған, жүн сабаған, ұршық иірген, ою ойған, киіз басқан, қыл арқан ескен, диірмен тартқан, күбі піскен кимешекті әйелдер, мылтығын тазалап, бүркіті мен тазы, тайғанын баптаған, атын ерттеп жорыққа шықпақшы аңшылар, құрығын сүйреткен жылқышы, домбырасын қағып-қағып жіберіп ән мен жырды әуелеткен әнші серілер мойын бұрғызады. Әр үйдің алдында сәбиді бесікке салу, тұсау кесу, беташар рәсімдері көрсетіліп жатты. Әудем жерде түтіні будақтаған қазан-ошақтарда бауырсақ пісіріліп, ет асылып, бүгінгі күннің басты тағамы – наурыз көже дайындалды.

Адалын айту керек, Наурыздың Қордай жерінде алғашқы жылдан-ақ шадыман шабытпен тойлануына аупарткомның сол тұстағы үшінші хатшысы болған Нұрсила Оспаналықызы Бегалиеваның айрықша үлесі болды. Жарғақ құлағы жастыққа тимей жүріп, бұған дейін ешбір үлгісі болмаған, сценарийі жазылмаған Наурыз тойын баршаның сүйікті мерекесіне айналдыруға жан-тәнімен кірісті. Мәдениет және өнер саласындағы басшылар мен мамандарды, білікті ұстаздарды ізденіске, жасампаздыққа жұмылдыра білді. Қаракемерліктер тұсауын кесіп берген Наурыз тойы бір ай бойы басқа да шаруашылықтарда, мектептер мен мекемелерде түрліше жалғасып, сәуір айының соңында Кенен ауылында аудандық деңгейде кең көлемде атап өтілген болатын. Бұл жолы мерекеге Қордайда мекендейтін өзге де ұлттар белсене атсалысты. Қазақтармен қатар, олар да өздерінің ұлттық киімдерін киіп, ән билерін ортаға салды, дәстүр салттарын көрсетті. Содан бері Наурыз бүкіл еліміздегі тәрізді қордайлықтардың да жылма-жыл асыға тосып, қызыға тойлайтын мерекесіне айналды. Наурызға орайлас жыл сайын «Қыз сыны», «Жігіттің сұлтаны», «Әнші балапан» тәрізді аудандық байқаулар ұйымдастырылып, ұлттық ойындардан, ат спорты түрлерінен жарыстар өткізіле бастады.

1991 жылы 15 наурызда президенттің жарлығымен наурыздың 22-сі халықтық мереке – Наурыз мейрамы болып жарияланды. Содан бастап Наурызды әркім қалауынша әр уақытта емес, астрономиялық тұрғыда дәлме-дәл көктемгі күн мен түн теңесетін күнде тойлауға көшті. 2009 жылы 24 сәуірде президент жарлығымен 21, 22, 23 наурыз «Наурыз мейрамы» болып белгіленіп, келесі жылдан бастап бұл үш күнді қатарынан мерекелік демалыспен атап өтіп келеміз.

Наурыз мейрамының оралуын туралы айта отырып, 1994 жылғы мереке айрықша есімде қалыпты. Орталық алаңға аудандағы агробірлестіктер, білім, денсаулық бөлімдері, мемлекеттік мекемелер қаз-қатар киіз үйлер тігіп, оның ішкі-сыртқы безендірілуіне байқау жарияланатын дәстүр енгізілген. Сондықтан да жақсы атқа ілігуге әр ұжым барын салатын. Сол жылғы мерекеге аудан әкімі Құрманғали Уәлидің бастамасымен осы мерекенің қайта оралуына бірден-бір себепкер Мұхтар Шаханов арнайы шақырылды. Қырғызстанда Қазақ елшілігі жаңадан ашылып, Мұхаңның елші қызметіне кіріскеніне көп бола қойған жоқ-ты. Қордайға онымен бірге белгілі өнер қайраткерлері Әзірбайжан Мәмбетов, Досқан Жолжақсынов, Ілия Жақанов, Бекен Жылысбаев, Қырғызстанның мәдениет министрі, төкпе ақындары мен жезтаңдай әншілері де келгені есте. Мұхаң барша қордайлықтарды мерекемен шын жүректен құттықтап, қырғыз әртістері өнерімен шашу шашқан еді. Мұны ұмытпауымның бір себебі – 1932 жылдан бері үзбей жарық көріп келе жатқан аудандық «Қордай шамшырағы» газеті мен «Сұлтантегі-Импекс» ЖШС-нің «Взгляд» – «Көзқарас» газеттері біріктіріліп, бір апта үзілістен кейін «Қордай жаңалықтары» деген атпен жаңа газет шыға бастаған болатын. Мұхтар Шаханов қатысқан наурыз тойынан жазылған мақалам газеттің 2 сәуірде жарық көрген алғашқы нөмірінде жарияланып еді.

Келесі 1995 жылғы Наурыз мейрамы қарсаңында редакцияның тапсырмасымен Бішкек қаласының Тоқтоғұл көшесі, 10-шы үйде орналасқан Қазақстан елшілігіне М.Шахановтан Наурыз мейрамының қайта оралуы тақырыбында сұхбат алуға бардым. Мұхаң тұмауратып үйінде екен, мені елшіліктің атташе-хатшысы Рақымжан Отарбаев ертіп барды. Сырқатына қарамастан, ақын ағамыз дайындап барған сұрақтарыма орай ықыласпен әңгіме өрбітіп, ол сұхбат: «Қордай ауданының еңбеккерлерін ұлыстың ұлы күні – Наурыз тойымен құттықтаймын. Ылғи да жұлдыздарыңыз биіктен жана бергей! Құрметпен, М. Шаханов» деген өз қолтаңбасымен газетте жарияланған болатын.

2000 жылы Наурыз мейрамы алғаш рет аудан орталығындағы тар көшеден ауыл іргесіндегі «Ноғайбай би» атындағы атшабар қырқасына көшіріліп, барша жұрттың кеңінен қатысуына жол ашылды. Айнала төңірек алақандағыдай көрінетін қырқа белден көктемнің керімсал ауасы көкірек сарайыңды ашып, ашық сахнадан өнерпаздар концертін тамашалап, көпшілікке арналған наурыз дастарқанынан дәм татып, көз алдыңда көсілген атшабарда бауыры жазыла жүйіткіген сәйгүліктердің шабысына көз қуантарлық мүмкіндік туды. Наурыз мейрамы жыл сайын жаңаша мазмұнмен толығып отырды. Отыз алты жыл бұрын ортамызға оралған Ұлыстың ұлы мейрамы кейіннен елімізде әр күнге ат қойылып, айдар тағылып, тоғыз күн бойы тойланатын дәстүр қалыптасты. «Көрісу», «Мейірім», «Тағзым», «Шаттық», «Алас күні» деген атауларынан-ақ мерекенің мазмұны қаншалықты байытылып жатқанын көреміз. Наурыз өмір салтымызға барынша еніп, ұлттық құндылықтарымызбен суарылған, салауаттыққа, имандылық пен адамгершілікке негізделген бірегей рухани мерекемізге айнала түссін дейік.

Сахнада тек өнерпаздар өнер көрсетіп, былайғы жұрт сырттан тамашалап, кәсіпкерлер тарататын тегін көжеге мәз болып қалмай, мереке шырайын кіргізуге бәрі белсене қатысулары керек-ақ. Сонда ғана Наурыз мейрамы бүкілхалықтық ортақ мәнге ие болмақ.

Құрманбек Әлімжан

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі Жамбыл облысы

Қордай ауданы